Ulur në karrigen e parë pas shoferit, në autobusin e linjës Zarë-Split, sodisja me kureshtje peizazhin përrallor të detit të kaltër në të mbyllët. Tej detit ishte Italia e ëndrrave tona. Nga dritarja e hapur para meje depërtonte me vrushkuj fresku i erës së njelmët që me rrihte flokët e shpupuritura e fytyrën dhe me freskonte gjoksin. Dielli i madh mëngjesor përskuqte horizontin, ndërsa dilte nga pas maleve me përpëlitje të vagullta. Topit të zjarrtë i shihej vetëm një cep flakë i përgjakur. Kodrinat e rrëpirëta dhe të zhveshura na dilnin befas para dhe me mbanin pezull në kureshti, ndërsa prapa meje udhëtarët lëkundeshin të përgjumur. Rruga gjarpëronte me kthesa të vrullshme mesdhetare, ku sa të dilte para deti i paanë me kaltërinë e vet disa qindra metra për fundi autobusit, sa të mbyllej pamja me shkëmbinjtë gëlqeror. Nata në agoni ia lëshonte vendin ditës me diellin e madh që e mbyti në dritë dalëngadalë gjithë horizontin.
Ende pa u ngopur me pamjen madhështore të mëngjesit bregdetar që të linte pa frymë, shoferi një burrë i bëshëm me kokë të madhe e flokë të zbërdhulur, i moshës mesatare, me pyeti me kureshtje nga isha. Nuk e di pse më pyeti, mbase të tjerët i njihte, mbase i dukeshin fytyra të njëllojta, ndërsa pamja ime ishte ndryshe apo e huaj, por me zuri ngushtë. Ishte e pazakonshme për natyrën e një vendësi të kësaj krahine kureshtja ndaj turistëve. U shkëputa nga ngurrimi i parë dhe iu përgjigja me një lloj indiference, por kumbueshëm në gjuhën e tij. Përgjigja ime i zgjoi nga përgjumja e mëngjesit në të lindur të diellit edhe të tjerët. Nuk mund të thuhet se u bënë sy e vesh, por një kureshtje dashamirëse pash që rrezatoi nga sytë e tyre gjysmë të mbyllur.
– Nga pamja të njoha që je Ilirian, – me befasoi shoferi, ndërsa ndiqte më vëmendje rrugën, duke manovruar me shkathtësi kthesave të forta të dhiarëve të asfaltuara bregdetare. Qesha i befasuar me këtë ndërhyrje, mu duk diçka e pazakonshme.
–Pse si duken ilirianët, -ia ktheva i befasuar dhe i lajkatuar njëkohësisht.
– Ashtu si ti! Prandaj të pyeta, -vazhdoi ai pa e prishur terezinë, duke ndjekur rrugën dhe duke iu shmangur reflektimit të diellit nga sipërfaqja e detit që bartej edhe në retrovizorin e autobusit.
Qesha nën buzë, sepse unë i tregova nga isha dhe nuk i thash përkatësinë time kombëtare, mirëpo ai me dha cilësimin e paraardhësve të mi pa dyshuar se mund të isha i një kombi tjetër. Pati kureshtje edhe për emrin tim. Ia thash pa entuziazëm jo pse nuk doja të pranoja bisedën krejt të pazakonshme, por sepse emri im nuk do t’i shkonte për shtati euforisë së tij për ilirët. Nuk e kisha emrin Dardan, as Ilir dhe as Genc, aq të përhapur tek bashkëkombësit e brezit tim. Sikur të mos e vërente mungesën e entuziazmit, ma priti me pyetjen tjetër:
-Të pëlqen Dalmacia jonë? – është e mrekullueshme, hyjnore, -ia ktheva aty për aty, jo për t’ia bërë qefin. Ky rripë i gjatë bregdetar disa qindra kilometra gjithnjë më kishte mahnitur. Deti fantastik, vera e bardhë e shkëlqyeshme, proshuta që të shkrihej në gojë, njerëzit e sjellshëm e të butë me shpërthime emocionale mesdhetare, muzika plotë mall, më kujtoheshin edhe në acarin kontinental në qytetin tim. Sidomos buzëmbrëmjet të linin pa mend në të perënduar, me netët e freskëta buzë detit kur gdhiheshim duke pritur përflakjen e qiellit, duke iu gëzuar ditës së re sikur fëmija ëmbëlsirave.
– E di, ti Ilirian, – më pagëzoi ai, duke ma harruar emrin, – Dalmaci vjen nga fisi dalmat, e më duket se ju ngjashëm i thoni edhe sot, apo jo, -me pyeste dhe përgjigjej fare i sigurt në ato që thoshte.
Ia pohova. I cytur nga pohimi im filloi të fliste për epokën e artë të Dalmacisë, për Ilirinë dhe mbretërit e tyre. Shën Jeronimin e Biblës e kishte në maje të gjuhës.
-Ai është nga qyteti im-Zara, – mburrej ai.
Dikur si për ta frenuar entuziazmin e tij, ndryshoi ngjyrim të zërit.
– Të gjithë ne dalmatët ishim ilirë, por u përziem. Zoti e di a jemi edhe sot dalmat apo diçka tjetër. Dalmatin i themi vetës. Unë ende e ndjejë vetën dalmat – ilir, por fatkeqësisht nuk e di asnjë fjalë ilire, ndërsa ju e keni ruajtur gjuhën, – vazhdonte të fliste shoferi me një ligjërim të kthjellët e të sigurt. E shihja me simpati dhe buzëqeshje të lehtë duke ia pohuar më kokë. Të tjerët që e dëgjonin herë e tumirnin, herë e ndiqnin me interesim. Ai fliste për hordhitë që erdhën e u tërhoqën, për shkatërrimet e vrasjet, thua t’i kishte ndjerë mbi kurrizin e vet. Për përkatësinë e tyre ilire i kisha dëgjuar të flisnin edhe sllovenët sa herë u tregoja nga jam. Sikur e konsideronin kategori më të lartë të qenit ilirë. Nuk e di pse i kërkonin këto rrënjë dhe pse donin ta zbusnin të qenit sllav. Një lloj kompleksi i mundonte. Asnjëherë nuk u thellova në këtë temë. Edhe kroatët ilirët i kishin në maje të gjuhës. Ishin edhe më të zëshëm në deklarimet e tyre se të gjithë ata janë ilirë. Lëvizjen për zgjim nacional në shekullin e nëntëmbëdhjetë e kishim emërtuar “Lëvizje ilire”. Mirëpo, dalmati temperament e vuante humbjen e identitetit dhe mallëngjehej me të qenit ilirian.
Sikur të ma kishte lexuar mendjen mu drejtua: – Të vjen habi me ato që them?
Nuk ia fsheha habinë. Ndërkaq ai vazhdoi:- I kam dëgjuar edhe nga gjyshi im, i pushoftë shpirti në paqe. Ai vetën e konsideronte ilir. Më tregonte se kemi të gjakut tonë tutje në jug, duke menduar për ju dhe për ata përtej kufirit, – ndërsa ngurronte të përmendte Shqipërinë. Ato ditë ky shtet i vogël i mbyllur pas shtatë drynash ishte nën breshërinë e kryqëzuar të artilerisë së propagandës jugosllave. Heshta.
Sa më shumë iknim drejtë jugut dhiarëve të asfaltuara bregdetare, dita bëhej më e nxehtë, zëri i pulëbardhave dëgjohej më i thekshëm, ndërsa çadrat e hipive e të studentëve turist shtriheshin gjithandej buzës së detit apo shkurreve mesdhetare. Ua pata lakmi jetën e tyre pa andralla- e adhuroja lëvizjen hipi. Kthehesha nga pelegrinazh dhjetëditësh turistik që e kalova në Istër. Pastaj si për ta harruar peizazhin joshës e shtrimë bisedën në temat historike, për Ilirinë, për mesjetën, dyndjet sllave, apo “shçavi”, siç u thoshte ai sllavëve ashtu sikurse i quanin fqinjët italianë, deri vonë zotërues të Dalmacisë, pas ilirëve.
Franjo quhej bashkëbiseduesi im. Zotëronte njohuri të habitshme për gjithë këto tema, shquhej për mprehtësi dhe për guxim që rrallë e takoje në këto mjedise, pas fushatës së federatës jugosllave kundër lëvizjes populiste “Mas Pok”, sikurse cilësohej lëvizja kombëtare kroate në vitet e shtatëdhjetë kundër qendërzimit të pushtetit.
Edhe të tjerët më shihnin me simpati për përkatësinë time ilire, apo iliriane sikurse me thoshte dalmati. Këmbyem adresa e telefona.
– Nuk i dihet jetës, shtëpia ime, është shtëpia jote në çfarëdo kohe, – fliste i mallëngjyer pasardhësi i dalmatëve. Po i afroheshim Splitit. U përshëndeta me te dhe me udhëtarët që më dëshiruan rrugë të mbarë.
-Rrofsh Ilirian, – me tha ai në fund, kur zbrita në Split. Me duhej të ndërroja autobus për të vazhduar në Prishtinë.
Më la mbresa shpërthimi nostalgjik i dalmatit, i cili i mburrte bashkëkombësit e mi që nuk e bjerrin gjuhën e të parëve dhe që janë të qëndrueshëm e kryeneç. Gjuha e dalmatëve, iku e vajti, pikëllohej ai. Ka mbetur vetëm ndonjë fjalë dhe malli për atë që ishim, fliste me mallëngjim sikur këngëtari i tyre Oliver Dragojeviq në këngën e përmallshme “Adio Pape” .
Gjithë rrugën e mendova dramën e dalmatëve dhe dramën tonë: më shpërngulje e gjenocid, me luftëra të pafundme dhe me heshtjen qindravjeçare e cila sikur mëkonte e harronte në qetësi plagët e popullatës bregdetare. Përkatësia ilire edhe një herë me doli si mburrje një mbrëmje më vapë korriku në Dalmaci, në kohën kur në gjithë ish-Jugosllavinë, apo në pjesën më të madhe të këtij shteti mujshar, shtypi dhe televizioni sa nuk tërboheshim, sepse e kishim shkruar në librat shkollore që jemi ilirë. Pse nuk e kemi lënë dyshimin-mbase mund të ishim trakas, dakë apo diçka tjetër të papërcaktuar nga shekujt e mistershëm të antikës apo nga errësira e mesjetës- pyesnin të indinjuar propagandistët jugosllav, kryesisht serb. Disa intelektual nga të kombit tim përpiqeshin të mbroheshin sikur e ndjenin vetën të fajshëm përkatësinë ilire, por atëherë i tërbonin edhe më shumë prokurorët e medieve. Ftesa për festival filmi në Pulë qe një freski shpëtimtare pas atmosferës së sikletshme në kryeqytetin tim, ku edhe asfalti e rrokaqiejt e betonit lëshonin zabullimë.
Ishte mbrëmje e mrekullueshme në qytetin e Pulës. Deri vonë pas mesnatës pamë filma në Arenën e lashtë të Vespazianit. Pastaj në një anije vazhduam debatin në detin e hapur me verën e bardhë dalmate, proshutën e mrekullueshme të Istrës dhe peshkun e skuqur që “e dehnim” në verën e bardhë. Gotat mbusheshin e zbrazeshin njëra pas tjetrës, ndërsa biseda kalonte nga filmi në letërsi, pastaj në muzikë, dikur hynim në hullitë e historisë. Prapë e njëjta dashamirësi e një grupi kineastësh për ilirianët: Marko nga Podgorica, me prejardhje nga Limi fliste gjithë kohën, hercegovasi Stipe me pamje babaxhani nga shkrepat e pas Dalmacisë ia pohonte, kurse dalmatinasi Josip ia plotësonte bisedën me informacione të tjera pikante. Nga efektet e verës dhe të natës së mrekullueshme, ndërsa era e njelmët na i përkëdheltë fytyrat e skuqura, u bëmë më të afërt, më të sinqertë. Nuk e di pse por të gjithë me drejtoheshin mua, “ilirianit të moçëm”. Gati sa nuk filluan të me rrëfeheshin, pse nuk mbetën edhe ata ilirë.
– Ishim ilirë, pastaj erdhi Bizanti, ndërruam edhe një herë fe. Prapë kur u tërhoqën ata thonë se të parët e mi iu kthyem fesë së parë katolike. Dikur në muzgun e mesjetës apo mbase shumë më vonë, prapë ndërruam fe e gjuhë dhe u ngatërruam as vet nuk e dimë se si, -fliste podgoriçani i Limit me zërin pak të zvargur dhe sytë në të perënduar nga efekti i verës së bardh. Pastaj me po atë pamje të përhumbur, kur mendoja se do ta ndërpriste rrëfimin, ai vazhdonte:
– E di ti stërnip i ilirëve se gjyshja ime, Zoja, ndjesë pastë nuk e fliste asnjë fjalë në këtë gjuhë të cilën e flas tash. Gjyshi im, Leka, po ashtu fliste edhe në gjuhën e gjyshes, gjuhën iliriane si tuajën. Ai thoshte se dikur kishte qenë edhe gjuha e tij. Ndërkaq, unë mbaj mend vetëm ndonjë fjalë. Gjyshen e kuptoja kur fliste, por ia ktheja në gjuhë malazeze, të cilën ajo po ashtu e kuptonte, por vazhdonte të mos e fliste.
Ai rrëfente si për diçka të vdekur, sikur edhe ai të kishte marr pjesë në mort. Dhe sa më shumë fliste aq më shumë gota rrëkëllente derisa dikur gjuha iu trash, dëgjohej vetëm fërshëllima e tij. Dalmati ia pohonte me refrenin “Gjaku ujë nuk bëhet” thua se ai rrëfente edhe për tragjedinë e tij, a të familjes së tij. Na kishte zënë gjumi në një cep të anijes.
-Rrofsh Ilirian, – me përshëndeti për herë të fundit miku i mbrëmjes të cilin e pash edhe të nesërmen, por pa euforinë e mbrëmshme. Dy të tjerët: dalmati dhe hercegovasi me ofruan edhe dy-tre here verë mbrëmjeve në tavernë por nuk i ftilluam bisedat për ilirët, megjithëse nuk e fshihnin simpatinë ndaj ilirëve. Ndonjëherë dalmati me jepte zemër: “Mos u dorëzoni, s’kanë ç’u bëjnë”, ndërsa mendonte për fushatën e egër që zhvillohej kundër nesh në gjithë hapësirën e shtetit të përbashkët. Ishte mesi i viteve të tetëdhjeta. Përpiqesha të dukem i shkujdesur. Në të kthyer nga Pula kujtoja rrëfimin e Markos. Ndërsa fliste nën ndikimin e verës së bardhë dhe euforisë për ilirët, kishte pamjen e njeriut të humbur. E kujtoja më habi: një anas nga shkre-
pat e Malit të Zi, kundër të cilëve të parët e mi nga Dukagjini e Rugova kishin bërë luftëra të përgjakshme në njëqind vjetët e fundit. Na vranë dhe i vramë mizorisht. Dhe sipas rrëfimit të tij binte se kishim luftuar kundër gjakut tonë. Nuk e flisnim të njëjtën gjuhë, prandaj duket nuk u morëm vesh më.
Derisa sistemoja përshtypjet e bisedave në detin e hapur me kolegët e mi, me kujtohej në prapa kthim këmbëngulja e regjisores boshnjake të krishtere për gjakun e njëjtë, por gjuhën e bjerr. Rrëfimi i saj ishte më pak patetik, por malli për identitetin e mbetur nëpër cepat e shekujve nuk ishte më pak tronditës. Ajo tregonte se si ana nga vinte nuk e flisnin gjuhën e shtetit derisa nuk arsimoheshin në Sarajevë apo Zagreb. Dhe kur ktheheshin në vendlindje nuk merreshin vesh më katundarët. “Ishim të huaj për ta, e kishim tradhtuar katundin. Një krahinë e deltës së lumit Neretva fliste këtë gjuhë, të afërt me gjuhën tuaj”, ishte e sigurt ajo. Se si me ndrydhej zemra kur kujtoja se me të mbërritur në Prishtinë do të ballafaqohesha me fushatën e egër kundër përkatësisë ilire. Kthehesha në një botë tjetër më reale dhe më të ashpër. “E keni më lehtë ju, nuk pranuat gjuhë tjetër”, më kumbonin në vesh fjalët e regjisores nga Neretva, e cila asnjëherë nuk me tha cilës etni i takonte. Ajo bëri një film të shkëlqyeshëm për vendlindjen. Unë qeshja thartë me këtë formulë ngushëlluese të saj.
Autobusi vazhdonte të gjarpëronte nëpër rrugët e përthyeshme bregdetare. Fresku i natës dhe aroma e ajrit të njelmët depërtonte brenda. Shumica e udhëtarëve flinin, ndërkaq, unë vazhdoja të përpunoja përshtypjet e të kaluarës dhe të tashmes. Dalmacinë e lash prapa.
Por ende me tingëllonte në vesh urimi i tyre euforik: Rrofsh Ilirian!
