Lindja, vdekja dhe cikli jetësor na kanë magjepsur gjithmonë të gjithëve. Ka shkencëtarë që, bazuar në burime të besueshme, kanë nxjerrë ato përfundime që ne të gjithë i dimë: nga zhvillimi biologjik, i cili ndodh me fekondimin, deri në vdekje. Unë ëndërroj antropologë dhe sociologë të cilët kanë gërmuar në besimet më të lashta dhe të largëta, për të ringjallur mendime magjepsëse që janë shumë larg nga gjithçka që dimë.
Ka ende sot, në një vend shumë të largët, një “legjendë” – nëse mund ta quajmë kështu – e cila përdoret si një histori para gjumit për t’u treguar fëmijëve dhe e cila në të kaluarën, është kthyer në një debat të vërtetë pas botimeve të antropologut dhe sociologut Bronisław Kasper Malinowski në të cilat u përmend legjenda për ishullin e Tumës.
Një legjendë e lidhur me një mendim të egër dhe magjepsës që i atribuohet Trobriandesi, banorë të Ishujve Trobriand, tani të njohur zyrtarisht si Ishujt Kiriwina dhe me një vizion të një parajse transcendentale që përfaqëson pikën e lidhjes midis vdekjes dhe jetës, të lidhur thelbësisht me njeri-tjetrin.
Legjenda e ishullit të Tumës
Të pyesim veten në lidhje me misterin e jetës, duke teorizuar atë që ndodh, duke i dhënë vetes shpjegime për të gjitha gjërat që nuk janë të dukshme për sytë tanë, është ajo që bëjmë të gjithë. Mendimi i Trobriants është me të vërtetë magjepsës dhe në kulturën perëndimore nuk ka asgjë të krahasueshme me këtë.
Ishte pikërisht antropologu Malinowski ai që e nxori atë në dritë, në një nga monografitë e tij më të rëndësishme për këtë kulturë: Argonautët e Paqësorit Perëndimor. Brenda këtij botimi (falë tij janë bërë të njohur banorët e Trobriand në Perëndim), antropologu analizon besimet e kulturës Trobriander në lidhje me çiftimin dhe funksionin riprodhues të këtij civilizimi. Por ekziston një aspekt edhe më tërheqës dhe më i paprecedent që na ka tërhequr vëmendjen dhe ka të bëjë me rëndësinë që fisi i jep jetës pas vdekjes.
Një premisë është e domosdoshme: Trobrianders nuk kanë frikë nga vdekja sepse ata besojnë në një jetë pas kësaj, të udhëhequr nga shpirtrat e tyre. Sipas një legjende, një herë në vit, ata vizitojnë fshatrat e tyre me rastin e festivalit milamala. Por ku jetojnë këta shpirtra gjatë pjesës tjetër të kohës së tyre? Përgjigjja e kësaj pyetje zbulon një të vërtetë magjepsëse që është vite drite larg nga gjithçka që dimë dhe që mund ta përmbledhim në legjendën e ishullit të Tumës. Sipas civilizimit, në fakt, çdo lindje – dhe çdo jetë e re – fillon me vdekjen e një individi tjetër.
Versioni poetik i këtij cikli jetësor sipas Trobrianders gjen pikën e tij të referencës në ishullin e vogël të Tuma, parajsa e Trobiandëve. Këtu, shpirtrat vijnë pas vdekjes dhe bëjnë një jetë shumë të ngjashme me atë që kishin në tokë, por shumë më të këndshme midis ngjyrave dhe aromave të natyrës së egër. Një Eden, në çdo kuptim, që nuk krijon ndonjë nostalgji tokësore.
Këtu jeta përjetësohet në atë vizion primitiv dhe gati magjik. Sapo i ndjeri të shkojë në Tuma, ai mund të qëndrojë në ishull për aq kohë sa dëshiron dhe pastaj të kthehet. Në fakt, kur shpirti e ndien këtë dëshirë, ai mund të shkojë në det dhe të qetësohet nga valët e detit, derisa fryma e një nëne të ardhshme ta shohë dhe do ta shoqërojë atë në barkun e gruas. Kështu, ai do të rilindë. Kështu del një e vërtetë që nuk lë hapësirë për imagjinatë: lindja dhe vdekja janë të lidhura ngushtë dhe e dyta është e nevojshme për ta bërë jetën të lulëzojë.
Lidhja midis lindjes dhe vdekjes në kulturat e tjera
Trobrianders nuk është besimi i vetëm që vendos lidhjen midis vdekjes dhe jetës së re në qendër të gjithçkaje. Një ese interesante antropologjike e botuar nga Riccardo Bosi në Olos dhe Logos, shqyrton një seri të tërë besimesh që kthejnë të njëjtin model, megjithëse me aspekte.
Grupi etnik tamil, një pakicë që jeton në Sri Lanka, festoi më 27 nëntor ditën e maaverars, ose heronjve të rënë gjatë betejave për liri. Ndryshe nga trupat e tjerë që digjen zakonisht, këto janë varrosur në një vend të quajtur tuillam illam. Këto janë “shtëpitë e gjumit” – kopshte të harlisura dhe të ruajtura mirë – brenda të cilave heronjtë mund të pushojnë. Besimi thotë se maaverarët në të vërtetë nuk kanë vdekur, ata thjesht po pushojnë, flenë. Dhe jo sepse ata duhet të ringjallen, por sepse prej tyre do të lindin heronj të tjerë. Vdekja, pra, shënon fillimin e jetëve të reja.
Gjithashtu në Benin, në fisin Tangba, ne mund të gjejmë një lidhje të ngjashme midis lindjes dhe vdekjes. Në këtë rast besohet gjerësisht se janë paraardhësit ata që prodhojnë fëmijë, ose të paktën i lindin, edhe kur nuk janë më në këtë tokë. Vdekja, në fiset e Beninit, është e krahasueshme me natyrën dhe rrjedhën e stinëve: kur frutat piqen dhe bien, ato lënë farërat e reja në tokë. Kështu, njerëzit që vdesin lënë pas trashëgiminë më të madhe dhe më të çmuar të të gjitha kohërave, atë të një lindjeje të re. Dhe cikli jetësor mund të ecë në rrjedhën e tij.
Vdekja si rilindje
Legjenda e ishullit të Tumës, si dhe besimet e disa fiseve, nuk kanë asnjë lidhje me rimishërimin. Ekziston një lidhje e ngushtë dhe e pazgjidhshme midis vdekjes dhe lindjes, e cila gjithsesi nuk përkthehet në transferimin e shpirtit i cili, pasi lëshohet nga trupi të cilit i përket, përfundon në një tjetër.
Në rastet që kemi analizuar më lart, jo vetëm që ekziston një vazhdimësi që përjetësohet në një lloj laku të pafund, por është një hap real i nevojshëm për të siguruar që cikli jetësor të ketë përfunduar. Sikur vdekja të ishte një hap për t’u arritur dhe përmbushur, për të bërë të mundur një jetë të re për të lindur.
Këto teori sigurisht kujtojnë ciklin jetësor biologjik, i cili ka të bëjë me të gjitha krijesat e gjalla të kësaj bote, por që nuk i konsiderojnë lindjen dhe vdekjen si dy ngjarje pa lidhje, si pikënisjen dhe pikën e mbërritjes së individëve të vetëm. Këtu të gjithë janë pjesë e “gjithçkaje” dhe bëhen protagonistë të ciklit të jetës përmes vdekjes, një rit kalimi i nevojshëm për të krijuar jetë të reja.
