Vrasjet në emër të nderit!

Analiza

Vrasjet në emër të nderit!

Nga: Zejnullah Jakupi Më: 25 gusht 2021 Në ora: 08:54
Zejnullah Jakupi

Vrasja e Marigonës nga Ferizaji, nga personi me të cilin bashkëjetonte, u klasifikua si një krim që tronditi mbarë Kosovën. Në këtë trajtim nuk do recitoj vargje si Xhevdet Pozhari që të nxjerrin lotë në sy dhe zemra të rrah më shpejtësi, sepse në këtë shungullimë ato fjalë, shpejt dhe fortë, koha do t´i djeg si kallinj në erë pa dashje... Nuk do flas as si jurist se përse dështoi drejtësia në parandalimin e kësaj vrasje si në shumë raste të tjera? Fokusi im në ketë rast është një trajtim nga pikëpamja sociologjike – kulturore, prandaj do të përqëndrohem tek motivet se pse po ndodhin këto vrasje në emër të nderit? Pse burri shqiptar (ose disa prej tyre) e trajtojnë femrën si pron dhe marrin të drejtën edhe për ta ndëshkuar e vrarë atë?

Që në fillim duhet potencuar se një mori autorësh duke filluar nga klasikët e socilogjisë si Alfred Schütz, e deri tek neuropsikologu Sigmund Freud dhe filozofët si G. Roth etj e definojnë veprimin e individit në shoqëri bazuar në „vlera“ dhe „norma“ shoqërore ku përfshihet edhe e drejta zakonore (kanuni) dhe religjioni. Veprimet e tilla rezultojnë edhe nga predispozitat e trashëgimisë bilogjike të prindërve, të gjeneve që ka trashëguar individi i caktuar. Prandaj njeriu nuk është autonom në vendimmarrjet e tij.Databaza e tij ndikohet nga konteksti shoqëror por edhe ai bilologjik. 

Si mund ta njihni qenien njerëzore në parim, nga mënyra se si janë njerëzit, si jetojnë, si veprojnë, përfshirë edhe mënyrën sesi të tjerët nuk jetojnë, veprojnë d.m.th. nga një ndryshim midis asaj që është dhe asaj që nuk është, por që duhet të jetë. "Qenia njerëzore lindi e lirë dhe kudo. Ai, njeriu është i lidhur në zinxhirë“ (cituar sipas Jean-Jacques Rousseau) Johann Wolfgang von Goethe, duke e prekur kështu përsëri thelbin e paradoksit tek përcaktimi kaq fillestar thotë se i njeriu është një qenie e arsyeshme, e në të njëjtën kohë aftësia e tij, (e njeriut të arsyeshëm) na mundëson të bëjmë atë që nuk bën asnjë qenie tjetër natyrore, domethënë, të jetë çnjerëzor. "të bëhet më kafsh se kafsha“ (siç!). Këtë e thotë alter ego e Faustit, pra, djalli, dhe na kujton se ne mund të përcaktojmë njerëzin vetëm nga ajo që i bën ata gjithashtu të jenë një përbindësh. Çnjerëzimi e definon sfondin kuptimplotë se çfarë është njerëzorja, ose i të qenit i njerëzishëm. Përgjigja implicite në këtë dilemë është; çfarë është njeriu, si mund të kuptohet përçmimi, a mund ta kuptosh pa qenë i përçmuar, i nënshtruar, i torturuar etj? Kur njeri nuk i beson njeriut atëherë kjo do të thotë se këta njerëz nuk besojnë në asgjë, as në më pak njeri por as tek ata që mund të jenë mbinjerëz – Mbinjeri (F. Nietzsche). Veprimi i njeriut delegohet nga stimujt, epshet të cilat nuk lidhen me normat sociale dhe as nuk marrin parasysh predispozitat shoqërore.

Çfarë ishte kjo vrasje vrasje nderi apo femicid?

Rasti i vrasjes së vajzës nga Ferizaji, në përgjithësi, nuk ka të bëjë me femicidin, pra vrasjen e grave sepse ato janë gra, por kjo është një formë e veçantë që nuk guxon të fshihet nën termin e përgjithshëm. Dhuna në emër të nderit përdoret në shoqëritë shumë strikte patriarkale të ushtruara në të cilat vajzat dhe gratë në thelb nuk kanë të njëjtat të drejta si burrat dhe shpesh kontrollohen rreptësisht nga ata.

Një "vrasje nderi" është "maja e ajsbergut", duke përfshirë shtypjen shpesh të gjatë dhe martesën e detyruar të vajzave dhe grave, siç ishte rasti i fundit në Ferizaj. Për të ditur më shumë rreth ketyre vrasjeve shteti duhet të bëjë thirrje urgjente drejtuar univerzitetit, shoqërisë civile apo edhe instituteve që të merren me hulumtime empirike shkencore për një studim të përditësuar mbi shtrirjen aktuale të martesave të hershme dhe të detyruara dhe "vrasjet e nderit" në Kosovë, si dhe masa të përshtatshme parandaluese.

Por, nuk duhet përgjithesuar gjërat. Duhet të thekësuar me këtë rast se "vrasjet e nderit" nuk janë një fenomen vetëm shqiptar, ato ekzistojnë gjithashtu në rajonet rurale të Indisë ose Brazilit dhe në vendet e BE-së. Por në vendet si Gjermania etj, akte të tilla nuk do të ndëshkoheshin në asnjë mënyrë më pak nga gjykatat ose do të fshiheshin në media. Përkundrazi, aktet e interpretuara si "drama familjare" janë të paraqitura shpesh jo vetëm në mediat lokale, por edhe ato regjionale.

Shumica e vrasjeve të grave nuk janë "vetëm akte individuale të marrëdhënies". Edhe ato kanë një komponent kulturor: Arsyeja pse gratë në të gjithë botën duhet të vdesin është kur burrat mendojnë se "maskuliniteti "i tyre është lënduar. -"Pse ke shkuar me atë, pse më ke tradhëtuar”? Me këtë burri mendon se gruaja është prona e tij dhe ai mund ta rrah, mund të ushtron dhunë nëse ajo ka bërë një gabim, qoftë edhe me një lidhje kur e ka tradhëtuar burrin. Në raste të tilla do të duhej të pasonte ndarja pa dhunë, siç ndodh në vendet e civilizuara. Ka edhe raste në Kosovë kur një femër, grua apo vajëz është hakëmarrë ndaj burrit, të dashurit të saj kur ai e ka tradhëtuar atë.

Raste kur burrat varsin gratë e tyre kanë ndodhur edhe në Berlin, siç ishte rasti në fillim të këtij muaji kur dy afganë thuhet se kanë vrarë motrën e tyre - me sa duket, sepse mënyra e jetesës së gruas nuk korrespondonte me standardet e tyre morale. Berlini politik tani po argumenton se si duhet të quhen akte të tilla. Sipas RBB (Televizionit Publik të Berlinit) ato duhet të quhen femicide dhe jo „vrasje të nderit“.

Vrasja e grave, jo vetëm në Kosovë por edhe më gjerë, ka të bëjë gjithmonë me strukturat patriarkale. Autorët janë burrat, partnerët, baballarët, djemtë, vëllezërit dhe të afërmit e tjerë meshkuj. Këto struktura duhet të prishen. Por si?

Sipas definicionit të fjalorit gjerman „Duden“ të cilin e ka cituar mediumi i cituar RBB vrasja për çështje nderi ka të bëjë me atë kur ndodh vrasja e një anëtari (femre) të familjes, për të rivendos ose për të kthyer nderin familjar me që rast ky nder konsiderohet si i dëmtuar. Femicidi, nga ana tjetër, e përshkruhet si "dhunë fatale“ ndaj grave ose një gruaje bazuar në gjininë e përfolur.

Synonimi i rivendosjes së "nderit" i dedikohet një komuniteti të tërë, kryesisht familjes së tij. Jo vetëm motivi ka për qëllim një kolektiv, legjitimimi dhe komisionimi gjithashtu bëhet brenda familjes.

Për ta kuptuar më mirë çështjen në fjalë duhet bërë dallimin se çfarë nënkuptojmë me nder dhe a është nderi pjesë e vyrtytit- dinjitetit të njeriut? Nderi është dinjiteti personal i secilit person dhe e drejta e tij për të qenë i respektuar në shoqëri. Sidoqoftë, nderi është vetëm një aspekt i dinjitetit, pasi dinjiteti është i pavarur nga aftësitë dhe sjellja e individit. Dinjiteti nuk mund të humbet ose tërhiqet, siç ndodh me nderin. Nderi i individit varet nga faktorë të caktuar si prestigji, respekti, reputacioni, statusi, fama, merita ose morali dhe mund të rritet, ulet ose humbet. Ka autorë që thonë se i gjithë nderi është dinjiteti njerëzor.

 Nderi sipas orientimit oriental edhe islam por edhe sipas Kanunit të Lek Dukagjinit do të thotë se kryefamiljari duhet të veprojë pa kushte dhe me vendosmëri kundër personit që ka shkelur rregullat. Nëse ai nuk e bën këtë, ai konsiderohet të jetë namusuz (i ​​pandershëm).

Nderi, ngjashëm si në shoqërinë orientale, islame dhe në ate shqiptare, e njëjta është edhe tek shoqëria turke, ka një status shumë të lartë në shoqëri dhe "ende qëndron mbi jetën, trupin, lirinë dhe pasurinë“.  Prandaj, nuk duhet të ketë dyshim për nderin e një personi, veçanërisht jo nga jashtë. Çdo anëtar i familjes e rreshton jetën dhe sjelljen e tyre të përditshme sipas këtij standardi: Sipas nderit në kuptimin me nder dhe pa nder. Rregulli këtu është që burri duhet të mbrojë çdo anëtar të familjes absolutisht pa kushte në rast të sulmeve nga jashtë, nëse ai nuk dëshiron të konsiderohet i pandershëm. Burri duhet të garantojë integritetin seksual të çdo gruaje në familjen e tij dhe të ndërmarrë veprime kundër sulmuesit që dëshiron diçka të keqe për familjen e tij, nëse ka thashetheme ose biseda nënçmuese. Sepse kur nderi i një gruaje njolloset, nderi i familjes automatikisht njolloset. Sidoqoftë, gruaja është në gjendje të njollosë nderin vetëm me sjellje të gabuar, por mbrojtja dhe rivendosja e nderit të familjes i takon vetëm burrit. Duhet të theksohet se një koncept i tillë ekstrem i nderit zakonisht zbatohet për shembull, sipas M. Schauer e cila e ka bërë një hulumtim në këtë drejtim, prej nga janë huazuar citatet, në lindje dhe juglindje të Turqisë. Ato familje kanë prejardhje tradicionale rurale dhe për këtë arsye janë shumë më të lidhura me traditat sesa familjet turke në qytetet e mëdha. Sipas kësaj autore, mbi të gjitha, ato janë ngulitur fort në traditat e tyre, sepse strukturat familjare dhe kohezioni i ngushtë i grupeve gëzojnë një përparësi shumë më të lartë në rajonet më të varfra rurale sesa në qytetet e mëdha dhe në klasat e mesme dhe të larta, ku njerëzit po individualizohen gjithnjë e më shumë dhe definitivisht po mbijetojnë edhe në grupe më të vogëla.

Kritiku i Islamit Michael Mannheimer e përshkruan vrasjen e nderit (turqisht namus cinayeti) si një vrasje të planifikuar dhe veçanërisht tinëzare, e cila shpesh kryhet për motive të ulëta. Nëse një grua dyshohet se ka prishur nderin e familjes, ajo do të vritet. Akti zakonisht vendoset së bashku në këshillin e familjes, kështu që ai ka një legjitimitet të caktuar para familjes dhe para pjesëve të shoqërisë.

Vrasjet për nderë shpesh praktikohen në rajone ku traditat fisnore dhe strukturat patriarkale të familjes gëzojnë përparësinë më të lartë. Vrasjet për nder nuk klasifikohen si krim në të gjitha shoqëritë arabe dhe turke, por kryesisht si një rivendosje e nevojshme e nderit familjar. Shumë vende kanë ulur dënimet për vrasësit e nderit.

Koncepti patriarkal i nderit është shumë i lidhur me seksualitetin e grave. Për shembull, nëse një grua është seksualisht e lirë, duke hyrë në një marrëdhënie seksuale jashtë martesës, burri ndihet i detyruar të veprojë, të ndëshkojë, të rivendosë nderin e tij për shkak të vlerave të tij të brendshme patriarkale. Ai duhet të tregojë se ka kontroll mbi pronën e tij, përndryshe ai do të shihet si i dobët nga komuniteti dhe do të refuzohet, do të konsiderohet si jo burrë, i pa vlerë i cili do t´i rëndojë edhe të parët e tij të familjes dhe farefisit. Njeriu i pa nder konsiderohet si njeri i vdekur moralisht.

Profesori i pskilologjisë me origjinë turke Jan Ilhan Kizilhan i cili njihet edhe si ekspert i vrasjeve të nderit thotë se edhe gratë po miratojnë strukturat e mendimit patriarkal të burrave. Shpesh gratë në familje janë edhe më kërkuese për të kryer një veprim të tillë. Ato ushtrojnë më shumë presion mbi burrat, çështja debatohet ashpër brenda komunitetit dhe të prekurit (burra) janë nën presion psikologjik. Këto "biseda" midis grave gjatë vizitave, festimeve ose në telefon shpesh çojnë në një intensifikim të konfliktit.

Vrasjet e nderit në antikën e lashtë greke

Edhe në shoqërinë e lashtë greke kishte tradhti bashkëshortore ose marrëdhënie të tjera të paligjshme seksuale, por edhe atëherë klasifikoheshin si shkelje e nderit familjar. Kështu, jo vetëm nderi i gruas dëmtohej, por edhe ai i të afërit mashkullor dhe vetëm bordi i drejtorëve të familjes (oíkos) duhet të vendoste për seksualitetin e subjekteve femra nën të, për marrëdhëniet familjare dhe pasardhësit në familje. Një burrë që ndërhynte në këtë sferë private, familjare binte në hakmarrje private. Nëse ai kapej në flagrancë, kreu i shtëpisë ose i afërmi i tij më i afërt mashkull mund ta vriste atë si një moichos. Në përgjithësi, një akt i tillë hakmarrjeje pasohej nga një i ashtuquajtur gjykim gjaku për vrasje, në të cilin njeriu hakmarrës duhej të mbrohej kundër pretendimeve se ai nuk e kishte joshur qëllimisht viktimën e tij në shtëpinë e tij. Në Gortyn, një hakmarrës ishte në gjendje të lahej vetë me ndihmën e katër asistentëve të betimit.

Edhe Aristoteli raporton se në Tenedos kreut hakmarrës të shtëpisë i lejohej një ndikim i vërtetë vetëm nëse vepra ishte kryer me sëpatë dhe kurorëshkelësi ishte vrarë. Në Athinë, të çnderuarve iu lejua të mbanin moichos dhe të zhvatnin një shpërblim. Nëse personi i kapur nuk pajtohej, personi i çnderuar lejohej të çnderonte publikisht kurorëshkelësin. Me sa duket ka pasur edhe padi kundër arrestimeve të pajustifikuara.

Çka thotë filozofia dhe filozofët për nderin dhe moralin?

Empiristët si David Hume ishin të bindur se moraliteti është nga natyra e tij subjektiv, domethënë se gjykimet morale bazohen përfundimisht në një ndjenjë morale që dikush ka ose jo. Immanuel Kant, nga ana tjetër, u përpoq të ankoronte moralin me argumente të rafinuara në arsye - megjithëse dyshohet nëse ata do ta zgjidhnin në mënyrë të kënaqshme pyetjen për vrasjen e nderit.

Filozofi amerikan Alex Rosenberg i shikoi të gjitha këto kohët e fundit në një artikull në faqen e internetit të New York Times dhe arriti në përfundimin: Nuk ka asnjë grindje për moralin.

Por çfarë vlere ka një moral për të cilin nuk mund të diskutohet? A ka kuptim të debatojmë me muslimanët nëse vrasja është një mënyrë e përshtatshme për të zgjidhur një konflikt nderi - me kusht që ata gjithashtu të jenë të gatshëm të debatojnë për këtë? Baza për këtë nuk qëndron as në ndjenjën dhe as në arsyen, por në faktin se ne të gjithë jemi njerëz të civilizuar me vlera të përbashkëta.

Ndërsa për nderin kanë shkruar edhe Thomas Hobbes dhe John Locke. Si përkufizohet "të qenit i civilizuar dhe a janë të gjithë njerëzit me të vërtetë të civilizuar? A bëhet të gjitha vrasjet e shumta për nder, apo për arsye krejtësisht të ndryshme?

Në shoqëritë lindore, nderi përceptohet si një vlerë jashtëzakonisht e rëndësishme shoqërore, pavarësisht nëse jetoni në vend apo në qytet dhe cilit grup etnik i përkisni. Dallimi vendimtar midis Orientit dhe Oksidentit bëhet në zonën në të cilën termi "nder" bëhet konkret. Ndërsa shoqëritë perëndimore e shohin nderin si një fenomen mendor, kurse shoqëritë lindore e shohin atë si një praktikë fizike. Por as koncepti perëndimor i "nderit" nuk është plotësisht i lirë nga aspektet fizike. Shembulli më i mirë i kësaj është dhënë nga filmi i Adrian Lyne "Një ofertë imorale", me protagonistë Demi Moore, Robert Redford dhe Woody Harrison. Diana dhe David kanë vështirësi financiare. Ata shkojnë në Las Vegas për të provuar fatin e tyre atje dhe për të marrë një ofertë imorale: Diana supozohet të shpenzojë një milion dollarë në natë me një njeri të çuditshëm. Pas asaj nate të një akti të përfunduar seksual, Diana thotë një fjali shumë interesante: "Mos u shqetëso, i dashur. Trupi im ishte me të, por zemra ime rrihte gjithmonë për ty". Përparimi i tregimit tregon qartë se ky qëndrim nuk e zgjidh problemin moral. Morali ose nderi ka një anë shpirtërore dhe praktike. Kur të dy shkojnë në drejtime të kundërta, ka një konflikt të pazgjidhshëm. Marrëdhënia midis etikës dhe praktikës aktualisht po debatohet shumë në debate. E gjithë gjë e bën të qartë se termi "nder" nuk mund të shpjegohet vetëm me traditë, fe dhe zakon. Ajo gjithashtu fiton rëndësinë e saj përmes ndërhyrjeve historike dhe filozofike.

Në lidhje me rregullat (fetare) të sjelljes ato janë ankoruar në Mesjetën më të thellë dhe që sot duken mjaft "të papërshtatshme"? Athua a nuk është baza aktuale një bazë ekonomike dhe kështu biologjikisht efikase ndaj këtij fenomeni? Ku do të ishte planeti ynë ose gjeneza humanoid nëse do të kishte ndodhur thjesht vrasje përtej skemës së gjahut ose përtej një armiqësie ekzistenciale?

Morali nuk vlen vetëm për një luftë - ndoshta ishte jetik për shoqëritë nga një pikë e caktuar në kohë ... dhe falë sfidave të ardhshme, do të kishte ndikim më shumë se sa sot. Me këtë rast mund të citohet një kundër-argument: Perandoria Romake zgjati për shumë vite, megjithëse nuk ishte një shembull kryesor i moralit në të gjitha aspektet e tij. Morali lind në ligjërim -në diskurs. Ky ligjërim mund të zhvillohet me veprime ose me fjalë. Edhe kur respektoj dhe kursej dikë me një besim tjetër ose një person që dëshiron ta bëjë këtë, mund të argumentoj në heshtje. Pyetja është, pse të dalësh dhe të përdorësh fjalë për të bindur të tjerët që nuk i shohin veprimet e mia? Sepse secili prej veprimeve të mia është një thirrje për të tjerët që të bëjnë të njëjtën gjë. Shprehja e fjalës është vetëm një hap tjetër. Nëse dua të ndryshoj botën ose ta bëj atë më të mirë në sytë e mi, duhet të veproj dhe të flas.

Bazhar Bagli publicist nga Turqia në lidhje me vrasjet e nderit thotë se askush nuk duhet të gjykojë vlerat kulturore të një shoqërie duke e krahasuar atë me një shoqëri tjetër. „Nuk ka dyshim se shoqëritë perëndimore janë më të suksesshme në eliminimin e traditave që nuk përputhen me normat juridike universale. Por ky sukses nuk i bën ato më superiore dhe të civilizuara”.

Vlen supozimi se në shoqëritë e civilizuara perëndimore nuk ka më tema tabu lidhur me intimitetin e gruas dhe të burrit e që kjo ka bërë të mos ketë sjellje primitive për humbje nderi, ku shkruhet dhe diskutohet në opinion pa patur turp, për kënaqësinë epshore mashkullore dhe femërore, por edhe për heshtjen e burrave kur bëhet fjalë për intimitetin. Psikologët në shoqëritë e civilizuara flasin se si ta shndërroni një ndarje në një sukses, sepse sipas tyre, një ndarje nuk është vetëm një fund. Por mbi të gjitha ajo është një fillim i ri. Ndërsa dhuna nuk sjell gëzim, as jetë të re, ajo ndjell urrjetje, ndarje dhe mërzi, sjell vdekje dhe tragjedi.

Disa rekomandime se kush është njeri i ´mirë´ dhe kush është i ´keq´ (epoka postmoderniste)? 

Të gjithë do të jenë në gjendje të bien dakord shpejt për këto dhe konventa të ngjashme. Njeri i ´mirë´ ose njeri i ´keq´. Të gjitha janë vetëm interpretime. Sepse ashtu si nuk ka përkufizime të sakta për të mirë apo të keq, as të dy konceptet nuk janë statike. Mund të ndryshojë nga situata në situatë nëse diçka vlerësohet si e mirë, e keqe apo vetëm e keqe. Është gjithashtu e vërtetë, megjithatë, se agresioni si një variant i së keqes ishte ankoruar nga fillimi i evolucionit në qeniet e para të gjalla që populluan tokën. Për shumë kafshë, vrasja do të thoshte mbijetesë, për të mbrojtur territorin e tyre, privilegjet. Në të kundërt, njerëzit janë speciet e para dhe të vetmet që përdorin në shënjestër agresionin në formën e dhunës. Repertori është sa i pashtershëm, aq edhe brutal dhe sadist në të njëjtën kohë. Asnjë krijesë tjetër nuk i shkakton vuajtje të tilla tjetrit, njeriut siç e bënë këtë njeriu. Qoftë për të marrë hak, për të kënaqur instinktet e veta apo thjesht për të ushtruar pushtet mbi tjetrin. Është gjithashtu e pamendueshme në mbretërinë e kafshëve që një grup duhet të ndjekë pa kushte një individ në mënyrë që të përmbushë kërkesën e tij për të vrarë. Njerëzit e bëjnë këtë. Ata shkojnë në luftë dhe shkatërrojnë njëri-tjetrin.

Etika

Shkencat më të ndryshme i janë kushtuar çështjes së së mirës dhe së keqes. Para së gjithash filozofia. Në kohët e lashta ishte mendimtari me prejardhje nga Maqedonia e Veriut (Ilirida e sotshme) Aristoteli që futi etikën si një disiplinë të pavarur filozofike. Subjekti i tij janë vlerat, normat dhe zakonet e shoqërisë - të quajtura edhe morale. Kjo është, ajo që një shoqëri e konsideron si të mirë ose të drejtë. Aristoteli merrej tashmë me moralin njerëzor. Këto vlera shoqërore nuk janë vendosur në gur, por vetëm një pasqyrë e kohës së tyre. Kështu edhe morali është i ndryshueshëm. Etika i udhëzon njerëzit të përdorin intelektin e tyre për të orientuar veprimet e tyre sipas parimeve morale. Dikush mund të thotë gjithashtu se etika u siguron njerëzve një orientim në jetën e përditshme me njerëzit e tjerë: çfarë është e drejtë, çfarë është e gabuar? Zbatimi praktik i konsideratave teorike ishte një shqetësim i veçantë i Aristotelit. Për të marrë vendime të drejta dhe të gabuara, etika ka dy mjete të ndryshme në dorë. Së pari, utilitarizmi, sipas të cilit një veprim është i mirë ose i drejtë nëse është i dobishëm. Në të kundërt, ekziston deontologjia, sipas së cilës nuk ka rëndësi se çfarë është e drejtë apo e gabuar. Sepse ka veprime që përcaktohen si të gabuara që nga fillimi dhe për këtë arsye nuk duhet të kryhen.

Morali fetarë

Të gjitha vlerat morale kanë një gjë të përbashkët: të gjitha ato janë konventa abstrakte të një komuniteti. Shumë nga këto vlera mund të gjenden në fe të ndryshme. Këtu e mira në formën e një perëndie vëzhgon veprimet e njerëzve. Në rastin e krishterimit, për shembull, e mira ka një antagonist të drejtpërdrejtë: djallin. Ai është personifikimi i së keqes, mbretëria e së cilës është ferri. Një vend i mundimit dhe dënimit të përjetshëm për mëkatarët. Me fjalë të tjera, ata që shkelën vlerat e krishtera gjatë jetës së tyre. Edhe tek feja muslimane vlen e njëjta gjë – egziston ferri dhe parajsa. Në mënyrë që besimtarët të kenë sukses në një jetë të perëndishme, ata duhet t'i përmbahen moralit të fesë. Kjo është arsyeja pse Zoti u dha atyre librat e shenjt. Ndër të tjera, ku thonë se nuk lejohet vjedhja apo vrasja. Por edhe pa një superstrukturë fetare, këto dy "ligje" kanë kuptim. Njerëzit e parë që jetuan në grupe më të mëdha e kuptuan këtë.

Shpjegimet antropologjike nga spektri filozofik

Është e nevojshme për shkak të rrethanave antropologjike, të spjegohet, se si ne vlerësojmë diçka si "të mirë" ose "të keqe" dhe për të bërë dallimin midis të dyve, është e vështirë të përcaktohen më saktë të dy kallëzuesit. Edhe domosdoshmëria fillestare e ndërgjegjes, e cila thotë: "Bëni atë që është e mirë dhe shmangni të keqen!", kjo lë të hapur sa e mirë dhe e keqe duhet të përcaktohet më saktësisht si konkrete ashtu edhe abstrakte. Prandaj nuk është për t'u habitur që ne jemi vazhdimisht në mosmarrëveshje me njëri-tjetrin në këtë drejtim. Prandaj nuk është e pazakontë që njerëzit të dyshojnë se përshkrimi i mirësisë dhe ligësisë është thjesht çështje mendimi, sepse vendosmëria e tyre ndryshon në varësi të rastit, perspektivës dhe këndvështrimit. Në rastin më të mirë, ne arrijmë konsensusin se të gjithë përpiqen vetëm dhe bëjnë atë që duket se ia vlen të përpiqesh sepse është "e mirë". Dhe, pa orientimin drejt një të mirë për të cilën ia vlen të përpiqesh, askush nuk do të fillonte një veprim. Të gjithë veprojnë "për bonum suum", siç thotë Thomas Aquinas. Kjo natyrisht vlen për bamirësin, si dhe për hajdutin.

Sigurisht, ekzistojnë lloje shumë të ndryshme të deklaratave ose gjykimeve të bazuara në fjali. Ishte arritja e madhe e Aristotelit që të kishte sistemuar të gjitha llojet e mundshme të deklaratave në "teorinë e tij të kategorive". Ai në thelb i quan kategoritë mënyra të mundshme të shprehjes që mund të lidhen me një çështje faktike. Aristoteli sugjeron 10 kategori të tilla. [2] Mund të themi se çfarë është (kategoria e substancës), sa është (sasia), si është (cilësia), si lidhet me diçka (lidhje), ku është (vendi), kur është (koha) nëse vuan ose bën diçka (duke bërë, vuajtur), në çfarë situate është (situata) dhe nëse posedon apo ka diçka (të kesh).

Parathëniet "e mirë" dhe "e keqe" qartë i përkasin kategorisë së cilësisë. Ato janë pjesë e një gjykimi cilësor. Në krahasim me gjykimet e tjera kategorike, gjykimet cilësore kanë vetinë themelore që gjykimi individual mund të jetë gjithmonë në tension me të kundërtën e tij. Gjykimet e cilësisë janë shkruar në dy mënyra. Diçka është ose "e madhe" ose "e vogël", "e bukur" ose "e shëmtuar", "e vërtetë" ose "e gabuar", "e drejtë" ose "e gabuar", "e dobishme" ose "e padobishme", "e mirë" ose "e keqe" ose "mirë" ose "keq".

Përshkrimi i kallëzuesve "të mirë" dhe "të keq" është - siç është treguar - rezultat i një gjykimi cilësor, pra një "vlerësim". Ne vlerësojmë një situatë duke i caktuar asaj një cilësi të caktuar (p.sh. "e bukur" ose "e shëmtuar", "e mirë" ose "e keqe") në lidhje me diçka, dmth. Vlerë. Gjykimet e cilësisë janë gjithnjë edhe gjykime të vlerës. Subjektivisht "e mira" është e mira individuale e përvetësuar, jo e përgjithësueshme, dhe për këtë arsye e mirë private; Për mirësinë objektive flitet kur mirësia e përpjekur për trans-subjektivisht, ndër-subjektivisht dhe e përgjithësueshme rezulton të jetë e vlefshme, dhe për pasojë duhet gjithashtu të jetë e vlefshme për t'u përpjekur për çdo qenie njerëzore.

Në thelb, gjërat, pronat, gjendjet dhe veprimet quhen të këqija kur ato kundërshtojnë një të mirë, megjithatë të vlerësuar dhe përjetuar në këtë kundërshtim si ajo që nuk aspirohet dhe nuk është e dëshiruar për shkak të mungesës së vlerës së saj: Ata janë të këqij, të pamoralshëm, e keqe, e papërsosur, e papërdorshme, e mangët, patologjike, e pakëndshme, e dëmshme, e keqe etj. Në antikitetin para-monoteist, e keqja nuk është e kufizuar ekskluzivisht në një kuptim moral ose fetar. Zonat fetare dhe laike, etike-fetare dhe kozmike nuk janë ndarë ende nga njëra-tjetra. Vetëm në periudhën e tranzicionit në fetë monoteiste (krishterimi dhe Islami i vonë) termi "e keqe" mori theksimin e saj konciz: që nga ajo kohë, e keqja i është kundërvënë rrënjësisht së mirës; të dyja përjashtojnë reciprokisht. E keqja është ajo që kërcënon ekzistencën tonë, e cila duhet të përjashtohet dhe, nëse është e mundur, të shkatërrohet. Në këtë përshkallëzim, koncepti i së keqes u ruajt edhe kur shumë zona të jetës njerëzore nuk ishin më subjekt i fuqisë së fesë. Por kontrasti kontradiktor midis "së mirës" dhe "së keqes" që buron nga feja mbeti dhe me sa duket është i lirë nga çdo konotacion fetar dhe vazhdon të lidhet me fusha të ndryshme të jetës publike dhe private.

Pra duhet bërë dallimin midis së keqes fizike (malum physicum, p.sh. sëmundjes dhe vuajtjes) dhe së keqes morale (morali malum, p.sh. e keqja, mëkati) ka qenë e zakonshme që nga Augustini. Ajo plotësohet në shekullin e 17-të me konceptin e një të keqe metafizike (malum metaphysicum) të prezantuar nga G. W. Leibniz, e cila konsiston në gjerësinë e të gjitha objekteve të krijuara. Kjo është përdorur për të shpjeguar të këqijat fizike dhe morale dhe funksionin e tyre kompensues për harmoninë e kozmosit dhe përsosjen e rendit botëror (optimizëm, harmoninë e para-stabilizuar), për këtë arsye gjithashtu për të justifikuar një krijues dashamirës të Zotit në kontekstin e problemi teodik. Si një kategori e veçantë mund të flitet edhe për një "të keqe gnoseologjike". Ndërsa dimensioni ontologjik dhe kozmologjik i konceptit të së keqes mbetet kryesisht i injoruar në filozofinë bashkëkohore, pyetja gjithëpërfshirëse e përse e së keqes në botë mbahet ende gjallë nga teologjia e krishterë.

Egzistenca e të mirës dhe të keqes, sipas Max Weber është burimi i vërtetë i racionalizmit fetar. Dhe sipas Arthur Schopenhauer, “na shtyn të filozofojmë [...] lind nga shikimi i së keqes dhe së keqes në botë". Sigurisht, ajo që e bën një veprim konkret një "të mirë" ose "të keq", kërkon konsideratat e arsyes praktike. Ne e dimë këtë jo vetëm që nga I. Kant, por që nga Aristoteli dhe Thomas Aquinas.

commentFirst article
Sot mund të lexoni Shfletoni kopertinat