Artisti Petrit Halilaj është tërhequr nga Bienalja e Beogradit pasi organizatorët e ekspozitës u shqetësuan se si ta paraqesin kombësinë e tij në materialet shoqëruese të projektit që ai do të prezantonte.
Halilaj është nga Kosova, dhe bienalja organizohet nga Qendra Kulturore e Beogradit në Serbi, një vend që nuk e njeh Kosovën si një shtet të pavarur. Ai u tërhoq nga shfaqja pasi nuk ishte në gjendje të pajtohej me organizatorët se si vendi i tij i origjinës do të emërohej në listën e artistëve pjesëmarrës, shkruan News.ArtNet.
Halilaj, i cili është me vendbanim në Berlin, ka shkruar një letër të hapur ku detajon përvojën e tij me ekspozitën, e cila zyrtarisht quhet “The 58th October Salon: Belgrade Biennial”.
Kosova shpalli pavarësinë nga Serbia në vitin 2008, dhe ka një histori të bujshme mes dy kombeve. Gjatë Luftës së Kosovës nga vitet 1998–99, vetë Halilaj u shpërngul dhe kaloi më shumë se dy vjet duke jetuar në kampe refugjatësh. Në letrën e tij, Halilaj kujton se si u shkatërruan pasaportat e tij dhe të familjes së tij, dhe i referohet konfliktit si gjenocid.
Bienalja planifikohet të hapet më 16 tetor. I kontaktuar nga Artnet News, një zëdhënës i Qendrës Kulturore të Beogradit shpjegoi se si një institucion publik ishte i detyruar të ndiqte politikën zyrtare të Serbisë për Kosovën.
“Siç e dini politika zyrtare e Republikës së Serbisë nuk e njeh Kosovën si [një] shtet të pavarur, kështu që ne si [institucion] publik nuk mund ta shkruajmë ndryshe”, tha zëdhënësi.
“Që nga fillimi i kësaj situate të pakëndshme për Petrit Halilajn ne ishim të hapur për dialog me artistin”, thanë organizatorët e shfaqjes në një deklaratë, duke shtuar se ata shpresojnë që ai të ndryshojë mendjen e tij dhe të ribashkohet në ekspozitë.
Ata nuk pranuan të sqarojnë se si do të silleshin me artistë nga Kosova në të ardhmen.
Pas tërheqjes së Halilajt, organizatorët larguan të gjitha konfigurimin e qyteteve dhe vendeve nga lista e artistëve pjesëmarrës, për të cilën Halilaj thotë se shpreson se do të jetë politika e bienales për publikimet e ardhshme.
Kjo është letra e hapur e Petrit Halilajt pas dorëheqjes së tij nga Bienalja:
“Në vitin 2019 unë u ftova nga Ilaria Marotta dhe Andrea Baccin të merrja pjesë në Bienalen e 58-të – Beograd, me titull “Ëndërrimtarët”, të organizuar dhe pritur nga Qendra Kulturore e Beogradit (KCB) dhe hapja do të bëhej në tetor të vitit 2020. U emocionova për të bashkëpunuar me ata dhe për të udhëtuar për në Beograd për herë të parë si një artist kosovar. Unë do të ekspozoja videon që rezulton nga ‘Shkrepëtima’, një shfaqje teatrale e vënë në skenë në Runik (qyteti ku jam rritur në Kosovë dhe një prej vendbanimeve më të hershme neolitike në rajon) midis rrënojave të Shtëpisë së Kulturës së Runikut — një simbol i identitetit lokal multietnik që është mbyllur, zbrazur dhe braktisur kur situata politike me Serbinë u përkeqësua në vitet 1990. Kur filluam projektin, Shtëpia e Kulturës ishte në një gjendje braktisjeje dhe përkeqësimi ekstrem; plehrat gjithashtu ishin hedhur atje për vite me radhë. Ne krijuam një bashkësi prej më shumë se 80 njerëzve dhe pastruam hapësirën për t’i dhënë asaj përsëri jetën e saj zërit dhe kulturës në Runik. ‘Shkrepëtima’ i është kushtuar ëndrrave të qytetarëve në Runik dhe dukej se tingëllonte me qëllimin e ‘Ëdërrimtarëve‘.
Siç mund ta dinë shumë, Serbia ende nuk e njeh Kosovën si një vend të pavarur. Pasi heshti shprehjen kulturore të Kosovës dhe ndërpreu arsimin, në vitet 1998-1999 Serbia ndërmori një pushtim të armatosur në Kosovë dhe shtypi dhunshëm komunitetin kosovar shqiptar në të cilin unë jam pjesë. Kjo shtypje është referuar si një gjenocid, dhe i ka nxitur vendet e tjera të marrin një anë; ajo akoma e bën edhe sot, kur Deklarata e njëanshme e Pavarësisë e Kosovës (2008) është përmbushur pjesërisht me inkurajim, pjesërisht të lënë pas dore. Gjatë gjithë këtyre viteve, Serbia zyrtarisht e ka trajtuar represionin e Kosovës sikur të ishte çështje fiktive. Sikur të mos ndodhte kurrë.
Kjo ndodhi. Në vitet 1998-1999, unë isha një nga njerëzit e shumtë të detyruar të jetoja si refugjat dhe në kampe për më shumë se dy vjet pasi shtëpitë tona ishin djegur në tokë. E konsideroj veten me fat që kam mbijetuar. Pasaporta ime dhe ajo e të gjithë anëtarëve të familjes time u shkatërruan para nesh dhe ne papritmas u lamë pas dore si liria e lëvizjes, ashtu edhe identiteti ynë. Kështu që kur mora ftesën në Bienalen e Beogradit isha i konfliktuar nga brenda, por gjithashtu e pashë atë si një mundësi për të krijuar një urë, për të hapur një dialog dhe për të eksploruar shtigje të reja të pajtimit përmes artit. Doja të tejkaloja dikotominë midis “nesh” dhe “atyre”, midis “të mirës” dhe “së keqes”, për të hapur më në fund një hapësirë të përbashkët diskutimi në vend që të zgjeroja një ndarje që tashmë ka krijuar kaq shumë urrejtje. Kam pasur një pritje optimiste që një institucion i artit të jetë një hapësirë e aftë të përfaqësojë një shumësi identitetesh, përfundimisht madje duke marrë një qëndrim përtej politikës zyrtare rreth vendit tim të origjinës, duke e quajtur thjesht atë me emrin e saj: Kosovë. Koncepti “Ëndërrimtarët”, si dhe qëllimi i kuratorëve për të kapërcyer ndarjet kombëtare me këtë projekt mbështesin shpresën time. Fatkeqësisht u përballa me një realitet rrënjësisht të ndryshëm.
Me këtë letër dua të lë një gjurmë të asaj që kam përjetuar në muajt e kaluar, dhe atë që çoi në tërheqjen time në qershor. Kjo është ana ime e historisë, natyrisht, dhe unë e di se ka këndvështrime të tjera që gjithashtu duhet të merren parasysh. Nga ana ime, unë po e bëj këtë publik, sepse një tërheqje e heshtur do të shtonte një shtresë tjetër të pafuqisë në heshtjen që kam përjetuar gjatë këtij procesi, në heshtjen dhe fshirjen e kujtimeve dhe përvojave që përshkojnë historinë. Përkundrazi, shpresoj të krijoj një diskutim mbi kufijtë e agjencisë politike në institucionet e artit të financuara nga qeveria të vendosura në vende që ende ndjekin politika nacionaliste dhe shtypëse; mbi potencialin e ëndërrimtarëve përmes praktikave të artit, kur hapësira e ekspozitës bëhet një kornizë që përshkruan kufijtë e identitetit të artistit, dhe, pra, të vetë ëndrrës; dhe më gjerësisht, për situatën aktuale politike midis Serbisë dhe Kosovës.
Historia fillon në gjysmën e dytë të majit, me botimin e listës së artistëve.
Kur lista e artistëve të ëndërrimtarëve u bë publike, Ilaria Marotta vuri re që kombësia ime, Kosova, ishte lënë e lirë nga komunikimi publik i BKK-së. Në tekst, secili artist u rendit së bashku me informacionin lidhur me vitin e lindjes, vendlindjen dhe vendin, si dhe vendndodhjen aktuale të jetesës dhe punës. Në rastin tim, emri i vendit mbeti bosh pas presjes, e cila – duke pasur parasysh kontekstin historik dhe aktual gjeopolitik – unë interpretova instinktivisht si një lëshim të qëllimshëm të informacionit. Kjo lëshim ishte vendosur nga KCB në mënyrë të pavarur nga Ilaria dhe Andrea, pa asnjë njoftim të mëparshëm, me siguri me shpresën se askush nuk do ta vërente atë ose të bënte një çështje të madhe në lidhje me të.
Si një artist, dikush imagjinon të jetë i ftuar jo për shkak të kombësisë ose vendit të lindjes, por përkundrazi për idetë që synon të përhapet. Kjo është arsyeja pse unë do të isha dakord me këtë lëshim vetëm nëse të gjitha vendet e artistëve do të ishin zhdukur që nga fillimi, për shembull si një deklaratë për të kapërcyer në mënyrë të qartë ndarjet e shtetit-komb dhe për të adresuar rëndësinë e tyre të diskutueshme brenda një projekti arti. Përkundrazi, si kjo, mosveprimi i Kosovës nga faqja e internetit e KCB fitoi një kuptim shumë më të gjerë dhe mund të lexohej vetëm përmes thjerrëzave të një heshtjeje politike më të gjerë dhe sistematike. Në botën time të ëndrrave, uroj që njerëzit të lëvizin lirshëm pa asnjë përjashtim përtej kufijve gjeografikë dhe barrierave kulturore, siç më pëlqen ta imagjinoj zogjtë. Por ne jemi akoma larg, shumë larg,
Kjo nuk është hera e parë që jam ftuar të ekspozoj në një vend që nuk e njeh pavarësinë e Kosovës, por është hera e parë që ndiej nevojën për të tërheq punën time. Projekti im më i fundit në Palacio de Cristal, Museo Reina Sofía në Madrid, Spanjë, është gjithashtu në një institucion të financuar nga shteti në një vend që nuk e njeh Kosovën. Sidoqoftë, në këtë rast Kosova shfaqet. Dhe madje edhe në qytetin e Beogradit, ka hapësira arti që shkruajnë emrin e Kosovës kur një artist kosovar ftohet të ekspozojë punën e tyre.
Unë kam qenë i vetëdijshëm që kjo lëshim nuk i përgjigjej vullnetit të drejtpërdrejtë të kuratorëve. Unë gjithashtu e kuptoj që BKK-ja mund të jetë e përbërë nga njerëz me mendime të ndryshme radikale politike, dhe se jo të gjithë do të pajtoheshin me këtë politikë shtetërore. Por kur kemi ndonjë agjenci? Dhe në qoftë se jo, me çfarë kosto? Për çfarë shkaku? E diskutova këtë me kuratorët për ta parë këtë lëshim si një mundësi për të hapur një dialog konstruktiv rreth çështjes së njohjes gjeopolitike të vendeve që janë ende zona të lënë pas dore në një shkallë globale. Qëllimi i “The Dreames (Ëndërrimtarëve)” në fakt “të hetosh kompleksitetin e kohërave të tanishme, duke vënë në dyshim jo vetëm natyrën mashtruese të reales, por hapësirën e zënë nga ëndrrat, të destinuara si mishërim metaforik i një hapësire lirie, e cila është në gjendje të sfidojë sigurinë e bota reale, e njohurive të fituara dhe e besimeve tona. ” Pranimi Lënia jashtë e Kosovës, megjithatë, do të ishte një dorëzim pafuqishme sesa ndërtimi shpresë e një hapësirë të lirisë. Në aktin e pranuar të këtij mosveprimi (që do të kishte për qëllim edhe për të ardhur në kushtet me të trajtohen ndryshe), pashë një pranim indirekt të mungesës strukturor të mendimit të lirë politik ose agjencisë në këtë institucion arti, e cila për mua ishte në të drejtpërdrejtë kontrast me qëllimin fillestar të shfaqjes.
Pas kërkesës sime për të përfshirë Kosovën, BKK u përgjigj së pari duke siguruar se ajo kishte qenë një gabim daktilografimi, duke e modifikuar atë disa herë derisa të shtohej Kosova me një yll (* Kosova.)
Në uebfaqen e KCB, ylli në * Kosovë dukej se ishte i lidhur me shënimin “Në vitin 2018, Bordi i Sallonit të 57 Tetorit mori një vendim për të shtuar titullin Bienalja e Beogradit me emrin Tetor Salloni në të ardhmen.” Si një shenjë e dukshme e padëmshme, të jep përshtypjen e të qenit vërtet gabim daktilografimi; se janë futur gabimisht në tekst dhe janë lidhur me diçka të palidhur. Mund të kishte kaluar lehtësisht pa u vënë re.
Por asterisk në * Kosovë është i ngarkuar me implikime të forta politike që janë maskuar në faqen e internetit. * është rezultat i një marrëveshje të vitit 2012 për t’i lejuar Kosovës të përfaqësojë institucionet e saj pa autoritetin e Misionit të KB (deri atëherë, Kosova ishte shkruar si Kosovë-UNMIK). Kjo asterisk vetëm mundëson përfaqësues nga Kosova që të referohet në takimet rajonale dhe në marrëveshje me një fusnotë që deklaron se “Ky përcaktim është pa paragjykim të qëndrimeve mbi statusin dhe është në përputhje me RKSKB 1244 dhe Opinionin e GJND-së për Deklaratën e Pavarësisë së Kosovës” . Ky yll është një deklaratë e “neutralitetit të statusit” dhe përsërit refuzimin e Serbisë për ta njohur Kosovën si një vend të pavarur.
Gjatë këtij procesi kam mësuar se qendra kulturore ishte negociuar me Ministrin e Punëve të Jashtme për shtimin e Kosovës dhe ndryshimin e numrit të përgjithshëm të vendeve pjesëmarrëse. Koha ndërmjet këtyre modifikimeve më dha mundësinë të mendoja dhe të vëzhgoja se si të papërgatitur ishim të gjithë, të përballemi me çështje si këto, por edhe të reflektoja dhe të mësoja se si të merren me ta.
Unë dua të besoj se arti ka një potencial transformues. Ky besim është gjithashtu ndër arsyet pse ia kushtova jetën. Por kjo përvojë ngre pyetjet: Cila është aftësia aktuale të ëndërrojnë institucionet e artit dhe çfarë është hapësira që ata janë të gatshëm për të dhënë artistë të ëndërrojnë? Dhe nëse artistëve u jepet një kornizë specifike për ëndrrat e tyre, një kornizë që përshkruhet dhe monitorohet nga pushteti dhe politika mbizotëruese, atëherë deri ku mund të shkojmë?
Në përpjekje për të gjetur një zgjidhje neutrale dhe përballë pamundësisë së shtimit të Kosovës, BKK modifikoi përsëri faqen e internetit duke fshirë të gjitha vendet e të gjithë artistëve pjesëmarrës, dhe duke lënë vetëm qytetet. Ata thanë se kjo ishte aq sa mund të shkonin.
Megjithatë, unë ndjeva se një tërheqje e shfaqjes ‘Shkrepëtima’ ishte e nevojshme, dhe se një letër e hapur potencialisht mund të jetë një mjet i mirë për diskutim në një kontekst ku një punë arti nënshtrohet rrezikun e të qënit diskriminuar dhe keqinterpretuar, apo edhe të instrumentalizuar politikisht përtej fuqisë dhe qëllimet e kuratorët e “The Dreamers (Ëndërrimtarët)” ose drejtimi i BKK-së.
Vetëm pas tërheqjes sime, BKK dhe kuratorët e këtij botimi të Bienalës në Beograd vendosën të fshijnë nga komunikimi publik të gjithë emrat e qyteteve dhe vendeve të përfshira, duke lënë vetëm vitin e lindjes së artistëve. Kjo shenjë e lënë nga tërheqja ime ka krijuar një paraardhës për edicionin tjetër, dhe shpresoj se do të ketë një rezonancë përtej kontekstit rajonal të Serbisë dhe Kosovës.
Kjo letër është rezultat i javëve të shkëmbimeve dhe diskutimeve me bashkëpunëtorë, kolegët, shokët dhe miqtë, të cilët unë jam shumë mirënjohës për të. Unë jam veçanërisht mirënjohës ndaj David Horvitz i cili do të marrë pjesë në Bienalen e Beogradit dhe ka propozuar të modifikojë veprën e tij “Give Us Back Our Stars” pas tërheqjes sime. Në këtë gjest, unë shoh një shenjë të rëndësishme të solidaritetit dhe shërimit. Një nga këto shenja që japin shpresë, dhe të bëjë një ëndërr”.
