Si sot 566 vite më parë me 29 Maj 1453 Ushtria Osmane e drejtuar nga Sulltan Mehmet II (Fatihu), pushtoi më në fund Kostandinopjën duke I dhënë fund Perandorisë 1150 vjeçare Bizantine dhe duke e kthyer Kostandinopojën në kryeqytet të Perandorisë Osmane.
E ashtuquajtura `Roma e Dytë`, pushoi së egzistuari duke pushuar së egzistuari dhe e ashtuquajtura Perandori Orthodokse, transferoi kryeqytetin e saj në Moskë që sot nga religjiozët quhet dhe `Roma e Tretë`.
Në atë kohë trevat e Arbërisë dhe të Epirit I përkisnin Perandorisë së Bizantit për shkak të ndarjes fetare sipas linjës së Theodosit.
Linja e Theodhosit ishte linja që ndau Perandorinë Romake në Perandorinë Romake të Perëndimit –Katolike- Roma, dhe Perandorinë Romake të Lindjes-Ortodokse (bizanti + sllavët), Konstandinopoja (pushtuar nga turqit në 1453 dhe u bë Perandoria Osmane me fe islame + ortodokse).
Shqipëria e sotme ose Arbëria dhe Epiri i djeshëm u përfshi në Perandorinë e Lindjes –Ortodokse (por me gjithë këtë disa zona mbetën katolike edhe pas pushtimit turk).
Sipas znj. Anisa Papleka: ``Për ta sqaruar të gjithë këtë rrëmujë më nga afër, po fillojmë me kohën kur Justiniani i, në vitin 535, pasi kishte ripushtuar Dalmacinë, e ndau atë në dy provinca: në një pjesë që mbajti emrin e vetë Dalmacisë me seli Salonën dhe në pjesën tjetër që u quajt Prevalitana me seli Shkodrën. Prevalitana, e cila arrinte deri nën Lezhë, kishte si qytete kryesore Dioklenë, Shkodrën dhe Lezhën.
Me vendim të perandorit Leo [Isauriku] (732), Epiri i Ri, Prevalitana dhe Italia e Jugut, iu hoqën kishës Romane, pushtetin e së cilës për këto territore e përfaqësonte vikari apostolik i Selanikut, dhe u vunë nën kontrollin e patriarkatit të Konstantinopojës. Kryeqendra e Prevalitanës, që ishte në Shkodër, transferohet në Durrës, kështu që zhduket qendra ipeshkvnore e Shkodrës, autoriteti i të cilës i kalon Dioklesë.
Si rrjedhojë, jo vetëm politikisht, por edhe fetarisht, jo vetëm Epiri i Ri, por edhe Prevalitana, ranë nën Bizant dhe nën pushtetin fetar të Konstantinopojës, megjithëse siç argumenton Shuflaj, këto territore i ruajtën deri diku me fanatizëm lidhjet e drejtpërdrejta me Romën dhe me kishën romane``.
Pak Histori.
Perandoria Bizantine nganjeherë referohet si Perandoria Romake e Lindjes dhe vazhdim i Perandorise Romake te Lindjes gjate periudhes Antike te vone dhe gjate mesjetes. Kryeqyteti i saj ishte Konstandinopoja (Stambolli I sotëm) e cila ne fillim e kishte emrin Bizantium.
Kjo Perandori, i mbijetoi fragmentimit te Perandorise Romake te Perendimit ne shek 5 e.r., dhe vazhdoi te egzistoje deri ne renien e Konstandinopojes ne duart e Osmaneve me 29 Maj 1453. Perandoria e Bizantit jetoi afersisht 1100 vjet.
Gjate egzistences se saj Perandoria e Bizantit ishte nje force ekonomike, ushtarake, kulturore e fuqishme. Njelloj Perandoria Bizantine dhe Perandorie Romake e Lindjes jane terma historiografike te krijuar pas perfundimit te mbreterise.
Qytetaret e saj vazhduan ti referohen peradorise se tyre si `perandori romane` (Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων) ose Romania dhe per vehten e tyre si `romane` apo `romanoi`.
Constantinopoja ka qene kryeqyteti perandorak pas shenjterimit te saj ne vitin 330 e.r., ne Kohen kur Perandor i Romes ishte Konstandini I Madh. Gjate 11 shekujve qyteti ka qene rrethuar shume here por u pushtua vetem nje here : gjate kryeqezates se 4 ne vitin 1204 dhe kryqtaret vendosen nje shtet jo stabel Latin per disa vite; Nicaeanet u a rimoren Konstandinopojen latineve me 1261; dhe heren e dyte kur u pushtua perfundimisht nga turqit ne 29 maj 1453.
Disa ngjarje ne shekujt 4-6 shenuan periudhen e tranzicionit gjate te ciles u nda perfundimisht Perandoria Romake e Perendimit dhe ne Oerandorine Greke te Lindjes.
Konstandini i I (mbreterimi 324–337) e riorganizoi Perandorinne duke e bere Konstandinopojen Kryeqytet te Ri dhe legalizoi Kristianizmin ne Perandori.
Nen Theodosius i I (mbreterimi 379–395), Kristianizmi u be Fe zyrtare dhe Perandoria u be shtet-fetar-zyrtar Kristian, dhe praktikat e tjera religjioze u ndaluan.
Me ne fund, nen mbreterimin e Heraclius i I (mbreterimi 610–641),Ushtria dhe Administrata Perandorake u ristrukturuan dhe u pershtaten per perdorim zyrtar Grek ne vend te asaj Latine.
Keshtu, megjithsse shteti Romak vazhdoi dhe mbajti traditat e shtetit Romak , historianet modern e dallojne Bizantin nga Roma e Lashte aq sa kur Perandoria u perqendrua ne Konstandinopoje, u orientua me shume nga kultura greke se sa ajo latine dhe u karakterizua nga Kristianizmi Orthodoks.
Perandoria Bizantine ka patur nje karakter multi-etnik gjate histories se saj dhe ruan traditat romano-helenistike me elemente mbizoteruese greke.
Perdorimi I rastesishem I termit Perandoria e grekeve (Imperium Grecorum) ne perendim I referohet `Perandorise Romake te Lindjes` dhe e nje Perandori Bizantin si Perandori i Grekeve (Imperator Graecorum), dhe perdoret gjithashtu per te ndare prestigjin e Perandorise Romane e mbreterite e reja te Perendimit.
Banoret e quanin vehten e tyre Romanoi dhe Graekoi, madje deri ne shek e XIX , Greket e kane perdorur tipikisht ne gjuhen greqishte te re si Romaika dhe Graikika.
Termi Roma e Lindjes eshte pershkruar me kujdes si nje njesi politike qe perfshin provincat lindore te Perandorise se vjeter Romake deri ne vitin 476 e.r., kur kishte akoma dy perandore.
I njëjti term mund te jete perdorur te pakten deri ne shek VI, per aq gjate sa njerezit vazhduan te veprojne dhe mendojne ne pajtim me ato qe mbizoteronin ne nje Perandori Romake te meparshme.
Gjatë te njejteve shekuj megjithate kishte ndryshime kaq te thella ne efektet e tyre kumulative saqe pas shekullit te 7 shoqeria e Lindjes ndryshonte cilesisht nga format e meparshme. Ne nje perpjekje per te njohur kete dallim, historianet ne menyre tradicionale kane pershkruar perandorite e mesjetes si `Bizantine`.
Termi erdhi nga emri Bizantium, qe ishte ne fakt nje koloni greke e lashte ne anen europiane te Bosforit midis detit mesdhe dhe detit te zi; qyteti me kete emer ishte nje pike kalimi midis Europes dhe Azise se Vogel (Anatolia.)
I rithemeluar si Roma e Re nga Perandori Konstandin ne vitin 330 e.r., ketij qyteti I u vendos emri Konstandinopoje ose qyteti i Konstandinit.
Termi Bizantium thekson aspektin qendror te civilizimit bizantin; nje shkalle qyteterimi ne te cilin jeta administrative dhe intelektuale gjendej ne kete qytet nga viti 330- deri ne vitin1453 kur ishte Perandor Konstandini 11 (apo i 12).
Konstandinopoja lokalizohej ne bregdetin europian te Bosforit, ne mes te detit Egje dhe detit te zi, qe tani I perket Turqise. Qyteti bashkonte dhe perzjente popujt europiane dhe ato te Azise se Vogel.
Konstandinopoja ishtë ndërtuar në formën e një trekëndëshi i cili rrethohej në të dyja anëtë më ujë, në veri nga Briri i Artë kurse në jug nga Deti Marmara. Vetëm ana e tretë në pjesën perëndimore bashkohej me tokën.
Qytei I Bizantit u krijua nga nje koloni greke te themeluar ne anen europiane te Bosforit. Legjenda e lashte Greke I referohet mbretit legjendar Byzas, udheheqesi I koloneve Megarean, dhe njekohesisht themeluesi I ketij qytei ne qe ne vitin 667 p.e.r. Forma e latinizuar Byzantium mbeti emir original i ketij qyteti.
Shume me vone, emri Byzantium u be i zakonshem ne Perendim te cilet i referoheshin Perandorise Romake te Lindjes.
Ne vitin 330 e.r. Perandori Konstandin i I, ne nje perpjekje per te forcuar Perandorine e ri –themeloi Bizantin me emrin Konstandinpol, ose `Roma e Re`, dhe Kryeqyteti I gjysmes lindore te Perandorise Romake. Perandori Konstandin i I gjithashtu lejoi kristianet dhe fene e tyre e zyrtarizoi.
Pas vdekjes se tij ne vitin 395 e.r, Perandor Theodosius I, e ndau Perandorine midis dy djemve te tij dhe Perandoria nuk u bashkua me kurre. Theodius beri gjithashtu Krishterimin si fene e vetme te Perandorise, dhe Konstandinopoja siguroi perparesine mbi qendrat e tjera kristiane ne lindje ahtu si Roma ishte ne Perendim.
Renia e Romes e cila u pushtua nga Osthrogotet ne vitin 476, shenoi edhe fundin e gjysmes perendimore te Perandorise Romake. Gjsyma Lindore vazhdoi si Perandori Bizantine me Konstandinopojen si Kryeqytet te saj.
Konstandinopoja mendohet se ne kulmin e saj kishte nje popullate nga 200.000 deri ne 500.000 njerez, sidomos ne shekullin e V, dhe perandoret u perpoqen qe te frenonin rritjen se sa te nxisnin shtimin e popullates. Pas vitit 391 e.r., Krishterimi shoqerohej dhe me fe te tjera, por nga ky vit u vendos me dekret perandorak qe te frenoheshin te gjitha format e kulteve pagane dhe u mbyllen te gjitha tempujt pagane. Presioni Perandorak u manifestua edhe ne Koncilet Kishtare te shek IV, me ne krye Perandorin i cili siguroi nje rol drejtues rol i cili vazhdoi edhe gjate shek të V duke percaktimet si kush quhen herezi dhe ne shtypjen e tyre.
Kryeqyteti Konstandinopoja u ri-inagurua ne vitin 324 e.r., ne qytetin e lashte te Bizantit, si Kryeqytet i Perandorise Romake nga Perandori Konstandini i Madh dhe emir i tij i dedikohet ne 11 maj 330.
Nje nga Perandoret me te medhenj Justiniani i I (mbreteroi 527-565), dhe gruaja e tij Theodora, pergatiti fushaten per te shkaterruar persianet ne frontin lindor dhe te shkaterronte herezite qe kishin armiqesuar kishen katolike Romake.
Ai sponsorizoi nje ri-kodifikim dhe nje permbledhje dhe ligjeve Romake dhe ndertoi Katedralen e Mrekullueshme te Shen Sofise.
Por ri-pushtimi i Afrikes se Veriut dhe Italise nga Justiniani I, ishte jete shkurter. Lufta me Persine, dhe sulmet e tribuve slave e bullgare demtuan rende te ardhurat e Perandorise. Per kete shkak Perandoria u interesua per problemet e saj te brendeshme dhe la pas dore Perendimin.
Megjithse drejtuesit vazhdonin ta quanin Perandorine si `Romake`, pas vdekjes se Justinianit, termi `Bizantine` filloi te perdorej me kujdes per Perandorine sidomos ne Kohen e mesjetes.
Ne saje te kesaj mareveshjeje, ne fakt ne emrin `grek` maskoheshin shume etni me origjine te ndryshme si: sllave ose turq, etj.
Konstandinopoja eshte rrethuar disa here por u pushtua gjate 11 shekujve te pare vetem ne vitin 2014 gjate Kryqezates se 4 nga Venecianet.
Kryqtaret vendosen nje shtet Latin me Perandore Latine deri ne vitin 1261.
Perandoria dhe kryeqyteti Konstaninopoja u ri clirua nga bizantinet ne vitin 1261 nga dinastia e Paleologut.
Ne shek e XIV turqit selxhuke e rrethuan ne 1395 por nuk e pushtuan dot., por turqit ndertuan nje pozicion strategjik afer kryeqytetit.
Rënia e Kostandinopojës.
Ne vitin 1453 , per tu mbrojtur nga Osmanet, mbrojtja e qytetit kishte nje flote prej 26 anijesh: 5 nga Gjenova, 5 nga Venediku, 3 nga Kreta veneciane, 1 nga Ankona, 1 nga Aragona, 1 nga Franca, dhe 10 ishin anije t Bizantit.
Murete dyfishta Theodosiane lokalizoheshin 2km ne perendim te murit te vjeter, u ndertuan ne Peradorin Theodosius 2 (mbreterimi 408-450e.r.),dhe kishin 57 kulla. Pasi u shkaterruan nga nje termet (viti 448 e.r.), ato u rindertuan per 60 dite.
Qyteti kishte 20 km mure: muret Theodosiane- 5.5km,muret perballe detit -7 km (pergjate `Bririt te Arte),muret pergjate detit Marmara-7.5 km.
Perplasjet e renda etnike dhe fetare te shekujve te mevonshem e dobesuan Bizantin, perballe armiqve te shumte te perendimit dhe te lindjes.
Armiqesite karakterizonin lidhjet midis Bizantit dhe te ashtuquajturve `barbare`; sidoqofte, Bizanti ishte i hapur ndaj barbareve nese ata pranonin te pagezoheshin dhe te ktheheshin ne te krishtere dhe do ti qendronin besnike Perandorit.
Kryeqyteti I Bizantit u pushtua per here te dyte dhe te fundit ne 29 maj 1453, dhe Perandori i Bizantit ra duke luftuar ne muret e Kryeqytetit te tij, i vrare nga osmanet.
Krahina Trapezus (Trabzon- ne turqisht) u pushtua ne 1461.
Perandori Byzantine KonstantinI XI, I kuptoi qellimet e Sulltan Mehmetit 2, dhe keshtu kerkoi ndihme ne Europen Perendimore; por tani cmimi ishekuje luft dhe armiqesi midis Lindjes dhe Perendimit do te kishte taksen e vet.
Qe nga viti 1450 Perandoria ishte e lodhur dhe perbehej tashme vetem nga disa dhjetra km2 jashte kryeqytetit, nga `ishujt e Princeshes` ne detin Marmara, dhe Peloponezi me qendren e tij kulturore Mystras.
E ashtuquajtura `Perandoria e Trebizondit` (u pushtua ne 1461), nje shtet pasues qe u formua pas kryqezates se 4, gjithashtu mbeti gjalle ne bregdetin e detit te zi.
Byzantine Emperor Constantine XI, I kuptoi qellimet e Sulltan Mehmetit 2, dhe keshtu kerkoi ndihme ne Europen Perendimore; por tani cmimi ishekuje luft dhe armiqesi midis Lindjes dhe Perendimit do te kishte taksen e vet.
Qe nga viti 1450 Perandoria ishte e lodhur dhe perbehej tashme vetem nga disa dhjetra km2 jashte kryeqytetit, nga `ishujt e Princeshes` ne detin Marmara, dhe Peloponezi me qendren e tij kulturore Mystras.
E ashtuquajtura `Perandoria e Trebizondit` (u pushtua ne 1461), nje shtet pasues qe u formua pas kryqezates se 4, gjithashtu mbeti gjalle ne bregdetin e detit te zi.
Kur filloj rrethimi, popullata e kryeqytetit llogaritej rreth 50.000 banore se bashku me rrefugjatet qe erdhen nga periferia perreth.
Garnizoni i qytetit perbehej nga 5.000 greke dhe 2.000 te huaj, me te shumtit ishin gjenoveze dhe veneciane.
Njerzit e Justininit ishin armatosur mire, kurse pjesa tjeter ishin civile, vullnetare dhe armatosur vendas e te huaj, marinare,dhe gjithashtu edhe murgj.
Te gjithe zoteronin shpirt luftarak dhe shume nga ata u vrane duke luftuar.
Gjate javes se pare te rillit, trupat osmane u rreshtuan dhe mren pozicionet perreth mureve te kryeqytetit. Sulmi i pare u be me 18 prill 1453.
Dihej qe ushtria e Sulltanit u grumbullua masivisht ne zonen e Adrianopoles. Trupat kishin ardhur nga cdo rajon i Perandorise osmane dhe ishin afersisht mbi 150.000 ushtare nga shume nacionalitete, dhe mijra te tjere jo ushtare te rregullt por te grumbulluar se bashku me ushtrine osmane me qellim per te plackitur.
Të gjithe ishin gati për të sulmuar qytetin.
Trupat osmane ishin shumë të përgatitura dhe te pajisura mire. Trupat `elite` ishin Janissaries (jenicerët) që përbëheshin nga fëmijët e rrëmbyer të krishtere dhe te konvertuar forcerisht ne islam; sidoqoftë, ishin ushtarë profesionistë që përbenin ajken e ushtrise osmane.
Sipas tradites islame , Sulltani perpara fillimit te masakrës u kerkoi te rrethuarve te dorezonin qytetin duke u premtuar tu ruante jetet e tyre dhe pronen e tyre.
Perandori i Konstandin i XI i Bizantit dha nje pergjigje sfiduese dhe krenare dhuke hedhur poshte kerkesen e Sulltan Mehmetit te II.
Menjehere filloi goditja e mureve te qytetit me topa te medhej gjylet e te cileve peshonin disa kuintale.
Veziri i Sulltanit Halil Chandarli pati rezerva te medha persa I perket rrethimit qe ne fillim,sepse kishte frike nga ndonje nderhyrje e Flotes Veneciane qe sipas fjaleve qe qarkullonin –ishte duke ardhur, apo trupat hungareze qe do te kapercenin Danubin, e keshtu rrethimi do te vazhdonte per nje kohe te gjate.
Veziri gjate nje takimi ne daten 25 maj, i tha Sulltanit qe te hiqnin rrethimin, sepse sipas tij po te qendronte rrethimi me gjate, atehere, do te kishin pasoja te paparashikuara per interesat Osmane.
Sulltani ishte i merzitur dhe vete per shkak te zgjatjes se veprimeve luftarake dhe per pasoje, dha urdher per nje sulm frontal, ne shkalle te gjere, dhe te fundit kunder Konstandinopojes.
Vendimi i Sulltanit u perkrah nga komandantet e rinj e sidomos nga Zaganos Pasha, nje Kristian i konvertuar ne Islam.
Propozimi i Vezirit Halil u hodh poshte dhe te gjithe te pranishmit vendosen te vazhdojne rrethimin.
Te rrethuarit gjate dites se hene te 28 majit, riparuan muret dhe pengesat dhe i riforcuan ato.
Ne qytet kembanat e kishave orthodokse rane zhurmshem dhe qytetare e ushtare u bashkuan ne nje procession te gjate duke mbajtur reliket e shenjta Brenda dhe pastaj duke marshuar jashte kishave.
Veziri gjate nje takimi ne daten 25 maj, i tha Sulltanit qe te hiqnin rrethimin, sepse sipas tij po te qendronte rrethimi me gjate, atehere, do te kishin pasoja te paparashikuara per interesat Osmane.
Sulltani ishte i merzitur dhe vete per shkak te zgjatjes se veprimeve luftarake dhe per pasoje, dha urdher per nje sulm frontal, ne shkalle te gjere, dhe te fundit kunder Konstandinopojes.
Vendimi i Sulltanit u perkrah nga komandantet e rinj e sidomos nga Zaganos Pasha, nje Kristian i konvertuar ne Islam.
Propozimi i Vezirit Halil u hodh poshte dhe te gjithe te pranishmit vendosen te vazhdojne rrethimin.
Te rrethuarit gjate dites se hene te 28 majit, riparuan muret dhe pengesat dhe i riforcuan ato.
Ne qytet kembanat e kishave orthodokse rane zhurmshem dhe qytetare e ushtare u bashkuan ne nje procession te gjate duke mbajtur reliket e shenjta Brenda dhe pastaj duke marshuar jashte kishave.
Sulltani me jeniceret e tij te gardes, hyne ne qytet mbasditen e pare te pushtimit. Konstandinopoja kryeqyteti I Perandorise se Bizantit dhe qeyteti me i madh i Europes se asaj kohe kishte rene ne duart e tij.
Sulltani beri nje vizite ne te gjithe qytetin e shkaterruar.
Sulltani hyri per here te pare ne Katedralen e Shen Sofise dhe e pa me habi madheshtine e saj.
Pas pak urdheroi qe kjo katedrale te kthehej ne xhami.
Sulltani dha urdher qe tu jepeshin fund vrasjeve, sepse sipas tij mjaftonte.
Ndersa Sulltani kaleronte ne rruget e Konstndinopojes ai tha: Cfare qyteti qe fituam, qe e lame ne dore te plackitjes dhe shkaterrimit.
Krishterimi Orthodoks pesoi nje humbje jashtzakonisht te madhe pas Renies se Konstandinopojes.
I vetmi popull orthodox, qe luftoi deri ne 1479 ishin Arberit dhe Epirotet te cilet nen udheheqjen e Gjergj Kastrioti –Skenderbeu, rezistuan per 25-30 vite pushtimit Osman.
Pushtimi i Gadishullik Ilirik shperbeu kishat orthodokse dhe hierarkine orthodokse, por ajo u ruajt nga disa dekrete te Sulltaneve per: Mali Athos, kishat sllave te Serbise dhe Bullgarise, me pak ato Rumune, ne disa zona te Greqise, ne Siri, Egjipt (koptet), Armeni e Gjeorgji, Irak, me kusht qe te paguanin harac dhe te mobilizonin ushtare ne rast lufte si dhe te lejonin kalimin e ushtrive osmane.
Sulltani lejoI Patriarkanen e Konstandinopojes te mbijetonte dhe te manaxhonte ne menyre te kufizuar kishat dhe te krishteret.
Me pushtimin e Stambollit, Sulltan Mehmeti II u shpall si mbrojtës i Kishës Orthodokse dhe i njohu Patrikanës jo vetëm të drejtat e vjetëra në anën fetare, po edhe fuqi juridike mbi Orthodoksit. Ai ripërtëriu traktatet e paqes me Serbinë dhe Vllahinë.
Megjithe keto leshime orthodoksia u pakesua dhe nje pjese e mire e populates orthodokse u largua ne zona jashte perandorise si ne Itali, Ukraine, Venedik, Spanje, Hungari.
Pas viteve 1540, Doktrina FIDE dhe Urdheri Bazilian, filluan te kristianizojne me lejen e Sulltanit disa zona ne Ballkan, ne religjionin katolik.
Pas pushtimit me 1537 nga Sulltan Sulejmani, shume njerez u kthyen ne kripto-kristiane (laramane).
Misioni Basilian dhe Propaganda Fide, e cila u themelua nga Selia e Shënjtë më 1622 nga Papa Gregori XV. Propaganda Fide u quajt ndryshe edhe “Kongregacioni për Ungjillizimin e Popujve“.
Duka i madh Rus Vasilij I djalë i Dhimitër Donskit ngadhënjimtarit të famshëm mbi tartarët, ndaloi përmendjen e emrit të perandorit bizantin në kishat ruse dhe tha frazën proverbiale: “kemi një kishë por jo një perandori!”.
Pas dates 29 Maj 1453 kur Osmanet me ne krye Sulltan Mehmetin e II Konstandinopoja u be Kryeqytet I Perandorise Osmane. Qyteti e ndërroi emrin në Istanbul (Stamboll) ne vitin 1930.
Shen Sofia- Ἁγία Σοφία- eshte kishe (bazilike) e orthodokse greke patriarkale e cila me vone pas pushtimit Osman u be nje xhami perandorake, dhe sot eshte nje Muzeum dhe gjendet ne Stambollin e sotem ne Turqi.
Data e ndertimit eshte ne vitin 537 e.r., dhe deri ne 1453 sherbeu si Katedrale Orthodokse dhe si vend I Patriarkut te Konstandinopojes , me perjashtim te viteve 1204-1261 kur kryqezata e katert e pushtoi dhe e beri Katedrale Roamke Katolike nen Perandorine Latine te Konstandinopojes.
Ndertesa u be xhami prej 29 Maj 1453-1 shkurt 1931.
Ndërtesa e Shën Sofisë, u laicizua si Muzeum që nga 1 shkurti i vitit 1935 e deri në ditët e sotme kur i kërkohet Presidentit Erdogan që të ribehet Kishë.
