Dy autorë, bashkëshortët Luftulla dhe Liliana Peza, pas një pune të gjatë hulumtuese arritën të nxjerrin para lexuesit një nga librat më të rëndësishëm të këtyre viteve të fundit, që hedh dritë mbi popujt që kanë banuar në hapësirën e Ballkanit dhe Anadollit “Gjuhët e lashta të Ballkanit dhe Anadollit dhe familja pellazgjike e gjuhëve”. Ky libër është një histori e shkurtër e këtyre popujve, mbështetur në burimet historike, arkeologjike dhe gjuhësore.
Popujt që kanë banuar hapësirën ballkanike dhe që merren në fokus të këtij studimi janë quajtur ilirë dhe dardanë, epirotë dhe maqedonë, thrakë dhe dakë, si dhe pellazgët hyjnorë që kishin në territorin e tyre faltoren më të famshme të të gjitha kohrave, atë të Dodonës. Autorët e kanë shtrirë studimin e tyre dhe te popujt që banonin hapësirën e Anadollit siç janë: hititët dhe luvianët, karianët dhe lidianët, frigianët dhe likianët. Të gjithë këta popuj, një pjesë e të cilëve nuk ekzistojnë më, kanë qenë pranë njëri-tjetrit dhe në marrëdhënie të ngushta me njëri-tjetrin. Autorët e këtij libri studimor me vlera të veçanta mundohen t`u japin përgjigje disa pyetjeve të vështira si: cila është marrëdhënia e këtyre gjuhëve midis tyre? Cilat dëshmi gjuhësore i lidhin midis tyre? Janë ato si pjesë e një trungu të përbashkët popujsh apo secili popull kishte një gjuhë të veçantë?
Për të marrë një përgjigje shkencore, autorët marrin në analizë gjuhët e lashta që fliteshin në hapësirën e Lindjes së Afërt dhe atë të Mesdheut dhe bëjnë objekt të këtij studimi sanskritishten dhe gjuhën shumere, gjuhën etruske, hebreje dhe atë të sardëve të lashtë. Nuk mbeten jashtë analizës as gjuha koptike dhe herioglifet egjiptiane. Midis gjuhëve të popujve që përmendëm më lart, autorët gjejnë lidhje apo dëshmi gjuhësore që këto gjuhë kanë njera me tjetrën dhe më pas me gjuhën shqipe. Ky është një sukse i madh, sepse për herë të parë vërtetohet shkencërisht, që gjuhët e lashta të Ballkanit dhe të Anadollit të jenë shumë të afërta njera me tjetrën dhe me gjuhën shqipe, sepse fjalët e tyre janë të përbashkëta.
Pse ndodh kjo afërsi? Autorët Peza e shpjegojnë këtë me faktin se të gjitha gjuhët e lashta të Ballkanit, Anadollit dhe Mesdheut janë të afërta njera me tjetrën dhe me gjuhën shqipe, sepse të gjitha kanë origjinë të përbashkët nga gjuha më e lashtë pellazge. Mbështetur me dëshmi gjuhësore provohet se pellazgjishtja jeton tek gjuha e sotme shqipe.
Për të provuar serozitetin e autorëve në këtë studim veçojmë Iliadën e Homerit, në përkthimin e saj në gjuhët kryesore të botës. Për të qenë sa më të saktë, autorët i janë drejtuar botimit që mbahet si më i afërt me originalin: “Omer Opera in five volumes, Oksford University Press, 1920”. Kanë përkthyer pjesë nga Iliada dhe vërejnë se përkthimi më i saktë mund t`i bëhet nga gjuha shqipe. Në këtë libër studimor sillen dëshmi të shumta të autorëve botërorë që janë marrë me veprat e Homerit, ku mund të veçojmë: “Pokorny, J. Proto-Indo-European Etym. Dictonary, p. 600” ku duke folur për Iliadën shkruan: “Iliada e Homerit është përkthim i Ilidës Ilire. Përkthimi grek ka lënë shumë fjalë ilire të Iliadës Ilire të pandryshuara. Nuk ka dyshim që “doron” hapësira e dorës, është formuar nga fjala dorë me prapashtesën ilire on, për pasojë Iliada u përhap në gjuhët e Ballkanit nga ilirët”.
Përfundimi që nxjerr Pokorny, J. se Iliada e ka ruajtur fjalën ilire doron është shumë i drejtë. Fjala ilire doron që gjendet në Iliadë, e ruan në shqipen e sotme fjalën dorë prej nga doli fjala doron që tregonte pëllëmbën e dorës. Në shqipen e sotme fjala doron nuk është pjesë e leksikut të saj, ajo është zëvendësuar nga fjala pëllëmbë, por shqipja ruan fjalën e parme dorë, çfarë vërteton se kjo poemë është shkruar në gjuhën shqipe. Teza e Pokorny, J se “Iliada u përhap në gjuhët e Ballkanit nga ilirët” është një përfundim shumë i drejtë.
Të dy autorët, Luftulla dhe Liliana Peza, të thelluar në tezën e tyre se Iliada e Homerit është shkruar në pellazgjisht, kanë sjellë të përshtatur në shqip disa pjesë nga këngët e kësaj poeme.
Të një rëndësie të veçantë janë në këtë libër mbishkrimet e vjetra të quajtura paragreke apo dhe parahelene dhe që studiuesit me famë botërore i kanë grupuar ato si mbishkrime parahelene. Të tillë janë mbishkrimi i Vinkës, mbishkrimi Tartarias, kultura Turdas dhe pllaka Disipilio, mijëvjeçari i VI para erës sonë, Shkrimi Linear B, gjuha e Mikenës; Stela e Lemnit e shekullit IX-VIII para erës sonë; Mbishkrimi Dipylon i Athinës i shekullit VIII para erës sonë; Mbishkrimi i Korinthit; Kupa e Nestorit, shtatorja e bronzit në Theba e viteve 700-675 para erës sonë; Mbishkrimi i Kretës; mbishkrimi i Prais-1 dhe Mbishkrimi Dreri-1. Të një rëndësie të veçantë janë substraktet paragreke në gjuhën greke si dhe substrakti paralatin në gjuhën latine dhe gjuhët që rrjedhin prej saj. Po kështu dhe zbërthimi i alfabetit pellazg dhe shfrytëzimi i dëshmive që vijnë nga arkeologjia.
Problem i madh sot që diskutohet gjerësisht në gjuhësinë moderne është gjetja e gjuhës Proto-Indo-Europiane ose Para-Indo-Europiane siç e quajnë autorët, e gjuhës së parë nga kanë ardhur të gjitha gjuhët e familjes IE dhe të vetë europianëve. Deri tani problemi nuk ka gjetur zgjidhje, por është arritur në përfundimin se gjuha më e vjetër e shkruar e familjes IE është gjuha hitite. Nga kjo gjuhë më e lashtë, sipas shumë autorëve të huaj më pas ndahen dy degë: dega e gjuhës hitite dhe dega e gjuhëve të tjera IE. Por bashkëshortët Peza në libër vertetojnë se gjuha hitite dhe gjuhët e tjera të lashta të Anadollit, Ballkanit dhe më gjerë e kanë origjinën tek gjuha më e lashtë pellazge. Prandaj autorët Peza vërtetojnë që gjuha e lashtë pellazge përbën gjuhën Proto (Para)-Indo-Europiane. Gjuha pellazge ka qenë gjuha më e parë, më e vjetër, nga e cila janë shquar disa dialektet e saj, i Vinkës, Turdas, Mikenës, Lemnit etj. dhe gjuhët e lashta të Ballkanit, Anadollit dhe të Mesdheut. Të gjitha këto gjuhë shumë të afërta njera me tjetrën kanë ndikuar në formimin e gjuhëve të tjera IE. Kështu autorët japin skemën e re të lindjes dhe zhvillimit të gjuhëve, duke i grupuar ato në Familjen Pellazgjike të gjuhëve. Kjo ka rëndësi të madhe shkencore.
Libri “Gjuhët e lashta të Ballkanit dhe Anadollit dhe familja pellazgjike e gjuhëve”, që ka për autorë dy studiuesit e përkushtuar Luftulla dhe Liliana Peza, është një burim i rëndësishëm informacioni, i mbështetur kryesisht mbi autorët e antikitetit. Ky libër duhet të jetë në tryezën e çdo lexuesi që interesohet për kulturën dhe historinë e popujve që kanë banuar trojet ballkanike dhe ato të Anadollit, por dhe për studiuesit që kërkojnë të thellojnë punimet e tyre shkencore në lidhje me lashtësinë e trojeve tona.
