Libri sot është në rrugën e zgjedhjes së terorit, nuk di se çfarë të zgjedhësh. Nëse dikurë letërsia dhe arti ishin më pak ose me shumë nën terorin e politikës, pushtetit ose ashtu disi aty rrotull, sot ështe nën terrorin e zgjedhjes dhe tregut. Tregu i cili na udhëheq kah vlerat te cilat janë në mardhënie midis ofertës dhe kërkesës.
Akademiku dhe profesori, doktori i shkencave Milivoj Solar-i realisht është nga ato autoritete të rralla në hapësirën tonë, që vlerësimet dhe respektin e ka arritur gjatë punës së tij shumëvjeçare në fushën e artit. Për më shumë se gjysmë shekulli aktivitet, si profesor ri rregu në Katedrën eLetërsisë Komparative në Fakultetin Filozofik të Zagrebit, professor Solar-i ka ligjëruar para studentëve e kolegëve të tij, Teorinë e letërsisë, Metodologjinë e shkencës së letërsisë dhe Letërsinë e sotme botërore bashkëkohore, me njohuritë teoriko-letrae të punës estetike, duke sjellë në dritë shumë studime e tituj antologjik, të pashtjelluar më parë.
Ndër studimet më të spikatura, të realizuara nga profesor Solar-i, ku numërohen më shumë se njëzet prej tyre, kujtojmë titujt të tillë:,,Ideja dhe rrëfimi’’, ,,Hyrje në filozofineë e letërsisë’’, ,,Vdekja e Sanco Pancos’’, ,,Teoria e letërsisë’’, ,,Vëllezerit dhe djemtë e Edipit’’, ,,Historia e letërsisë botërore’’, ,,Miti i avangardës dhe miti i dekadencës’’, ,,Letërsia botërore bashkëkohore’’etj. Puna e akademik Solar-it gjeti një vend të veçantë ne hapësirën e gjerë të vendit te vet, ku studimet e tij u perkthyen edhe ne revista të shumëta edhe jasht vendit. Ai, gjithashtu është edhe fitues i çmimeve ,,Bozidar Adzija’’(1975), ,,Vlladimir Nazor’’(1977) dhe Çmimin e Akademisë së Shkencave dhe Areteve te Kroacisë (2004). Përmbledhja e veprave te Milivoj Solar-it u botuan me 2004 ne Golden Marketing dhe Libri Teknik. Një ndër ligjeratat e mëpërparshme ,,Postmodernizmi: fillimi i ri ose fundi i artit?’’, te cilen Solar-i e mbajti ne biblioteken e ASHAK, ka hapur teme per diskutime. Flitet rreth letërsisë dhe artit postmodern, ku profesor Solar-i ka përforcuar bindjen se arti sot, sipas përjetimit të presioneve dhe terroreve gjatë shekullit të kaluar, përballet me llojin e ri të terrorit-terrorin e zgjedhjes, terrorin e ideologjike tregut, terrorin e modës dhe terrorin e lojës. Globalizimi teknik dhe kulturoë çon, sipas pikëpamjeve të profesorit, atje ku të gjithë do të jemi (ndodhemi)-në rrafshin më të ulët që do të thotë se globalizimi në kulturë ndodhet sipas trivializmit (minimizimit) të tij. Si rrjedhoj duke i mbuluar një numër të punimeve artistike, librave të parafabrikuara, me te cilat sot perballemi, si pasojë e ka atë që mund vështirë të kuptohet se çka është e mire e çka jo. Problemi i zgjedhjes dhe i vlerësimit të punës artistike, problemi i estetikës do të përbëjnë rrugën drejt një fillimi të ri.
Jeni njeri ndër njerëzit e rrallë të mendimit që mendoni seriozisht dhe vë në dukje disa aktualitete, shumë të rëndësishme si dhe pasojat e tyre, që paraqiten në shoqëri, duke ndikuar në verëdien njerëzore. Në një fare mënyre, mund të thuhet se bëhet fjalë për një fenomen alarmant?
-Është e vërtetë se merrem me letersinë dhe kulturën bashkëkohore, po mandej në cilen rrugë shkon ajo, ështe sikur dicka që na alarmon per nje gjendje dick te njgjajshme. Mendoj se të gjithë epokat kanë problemet e veta, por epoka e sotshme në situatën momentale, të themi në letërsi është ajo për të cilën duhet të mendojmë në tërësi. Sot të gjithë studimet shqyrtojnë problematika në veçanti, ata janë me siguri shumë të vlefshme, por më duket se mungon dicka në shikim te përgjithshëm një shqyrtim i hollësishishëm në tërësi, ajo që në të vërtetë ndodh. Një shqyrtim i tillë a mund të bëhet apo nuk mund të bëhet, kjo është një tjetër pyetje, por mendoj rreth kësaj çështje mund të tentohet.
Kritika e postmodernizmit
-A e vini re kritikën e postmodernizmit te ndonjë mendimtar evropian që është në skenë, në hapësira shpirtërore, njerëz të cilët për momentin punojnë në ketë drejtim? A keni ndoshta ndonjë tek i cili mbështeteni?
-Nuk mbështetem tek askush, mbështetem vetëm te vetvetja, por jam shumë i sigurtë se ekziston me siguri në hapësirën evropiane edhe sot, në të gjitha mendimet kritike të shprehura, sipas asaj që e quqjmë postmodernizëm. Kthesat ne kritiken letrare jane të menyrave te ndryshme gati te te gjithe teoricientet. Nuk mundemi ta veçojmë asnjërën prej tyr, sikur ajo të ishte një mënyrë apo model ose diçka e tillë kështu , ose por mandoj se janë tendenca të ngjajshme që janë të pranishme. Nuk kam pse të mendoj se situate e sotme ëhtë më e keqe se sa ishte e kaluara kur është fjala për letërsinë ose kulturën në përgjithësi. Duhet të sqarojmë sesi shpërthimi i jashtëakonshëm i përparimit teknologjik ne vecanti, përparimi në komunikim, solli sigurisht vlera te mëdha, por solli edhe disa vëshërsi. Mendoj që duhet të shohim nëse do të kemi mundësi ta përshtatim gjendjen, në të cilën ndodhet Kritika letrare, nëpër teknologjitë e ndryshme, krejtësisht të reja, me histori krejtësisht të panjohura deri më tani.
Të paktë janë ata të cilët arritën ta pengojnë kënaqësinë e kultures së globalizimit, kapitalizmit, teknologjisë dhe që, përsëri nuk janë të mbyllur sipas ndonje ideologjie ,ose lloji te perjashtimive. Kur e gjithë kjo që përmendem, paraqet një shenjë, atë që mbetet nën të e që, bashkarisht, është në kohën tonë, a do kemi mundësi ta quajmë e përkryer?
Nuk jam i sigurtë se ky është termi me i mirë, por kur është fjala për vetë teorinë e letersisë , do të isha pajtuar me këtë. Pjesa më e madhe e teorisë së letërsisë bashkëkohore, në një far mënyre, është e përkryer, sipas ketij mendimi, pasi e përhap hapësirën komunikative dhe rrugës së barazimeve , në mënyrë që do t’i përshtatet modës ose ose diçkaje të njgajshme dhe jo sipas asqj , që do të ishte poashtu, e dhënë logjikisht. Ne këtë kuptim, shohim shumë gjëra siperfaqësore, por nuk e di se a do të ishte e mundur që të jetë karakteristikë e kohës sonë.
-Kritika letrare rrezikohet përherë nga hapësira e hapur si shfaqe (paraqitje) e mundshme , por gjithësesi, mënjanon kudo, në mënyrë pedante, atë, të cilën me ndonjë promovim të njohurive morale dhe dashurisë njerëzore. Kjo nënvetëdie ndikon te publiku, se vlerat e tilla ,si dhe ata që besojnë në to, më tepër nuk ekzistojnë, prandaj, edhe vetë, e ndërpresin përpjekjen për mohimin e tyre. Cka mendoni ju?
Po, sigurisht që është ashtu. Mediat e kanë logikën e vet, logjikën e tregut. Ata përpiqen të shesin sa më shumë në bazë të kësaj logjike, duke dëshiruar më tepër skandalet, sesa të kundërtën, për ndonjë studim ose ndonjë spekullim të ri filozofik. Mendoj se, gjithësesi, një pjesë e mediave në Evropë, madje pjesërisht edhe te ne, janë të gatshme edhe për një veprim ndryshe. Problemi qendron në faktin se disa gjëra, as nuk mund të sqarohen dhe as të përcillen në një tekst të përmbledhur të gazrtës. Për shembull, kjo ligjeratë që unë kam mbajtur, nuk mund të përcillet tashmë në një intervistë të re, sepse nuk mund et që ajo të përmblidhet në disa fjali. Kur një ligjerat e tillë përcillet në media, ajo do të shkurtohet patjetër dhe publiku fiton bindjen se ligjerata është e një anshme, kurse procesi sesi kemi ardhur deri aty është i pamundur të sqarohet, përmes mediave. Por mendoj se kjo është situate aktuale.
Struktura e letërsisë
-Për momentin, në hapësirën kroate dhe sidomos kur është fjala për letërsinë, mund të dëshmojmë se ekziston një krizë, ku me të drejtë gati më thuajse nuk kemi një arbiter të hapur, i cili do të ishte i aftë që ta shqyrtonte seriozish dhe do të paraqiste një vepër abstakte letrare. Ju jeni pjesë e letërsinë kroate vetëm një gjysëm shekulli, po ndoshta mund të na thoni se a ka patur edhe më parë periudha të tilla, apo kjo është një situate specifike?
-Kur kam filluar të merrem unë me letërsi, para gjysëm shekulli, ajo ka qnë në një far mënyre një shoqëri shumë më e rëndësishme e krijimtarisë se sa sot. Aso kohe ideologjia është përpjekur të ndikoj pak për t’i realizuar qëllimet e veta, por e që do të kisha thënë, se nuk ka patur aq shumë sukses, dhe është e vërtetë se letërsia asokohe ka pasur një status kulturor, i cili ka qenë më tepër i shprehur. Nëse e kemi parasysh radhitjen në lidhje me vendet, të cilat ishin nën ndikimin e Bashkimit Sovjetik, atje bëhej një luftë e ashpër kundër letërsisë, por mund të themi se ne nuk kemi menduar se kjo luftë kishte rëndësi. Kështu që ai status ka qenë diçka më tepër, se ka qenë kështu apo ashtu Kritika letrare, ose prodhimtaria letrare, ishte diçka më tepër , më e zgjeruar, me një ndikim më të madh se sa sot. Sot midis tjerash, mendoj se asnjë nga pushtetet, sidomos në këta të vendeve perendimore, nuk e trajrojnë letërsinë si diçka çfarë do qoftë (si ta dëshirosh) dhe mund të shkruash në çfarëdo mënyre, të flasish çfarë të duash, sërisht ajo do fitojë një status si hobi. Ajo përsëri nuk është shumë me rëndësi; veprat letrare nuk kanë kaq ndikim, dhe nga ana tjetër, lexohen gjithënjë e më pak. Madje, nuk mendohet se ajo do të mundet të ndikoj në atë që e quajmë dituri e përditshmërisë, në përcaktimin e brendshëm e kështu me radhë.
Në një tekst tuajin, ju thoni se ,,jeta i referohet të tashmes, duke filluarnga sot për nesër, apo si jetojmë sot, duke na drejtuar kah vazhdimsia e lojës, kah lufta për statusin, duke pritur të parapëlqyerën, e cila, më pas do të ndryshojë kaosin e përditshmerisë”. Ekziston ndonjë lloj presioni midis njerëzve, të cilët duan të bëhen me çdo kusht ,,dominues” të bëhen të mëdhenj e të famshëm.
Mendoj se është ashtu, sepse sot rrjedhshmëritë e lojërave kanë shumë më tepër ndikim se sa ndikimi nga shumë gjëra tjera. Ata kanë fituar pjesën më të madhe të hapësirës komunikative dhe e kryejnë atë që thoni ju-presion. Ky presion është shumë i ulët, por nga ana tjetër është edhe kushtëzues.Nëse e shikoni, sporti, si rrjedhshmëri, në veçanti fudballi, sot ka një status të rëndësishëm, aty ku arti është vetëm një lule e vogël e zbukuruese. Ndikimi i lojës qëndron në faktin sepse është loja e cila vlerësohet, vlerësohet përfundimisht në (momentin) situatën e sotshme, nëse duam të japim gol dhe të festojmë ose do të presim fitoren dhe të jemi të brengosur e këstu me radh. Kështu loja do të na përgjigjet në këtë jetë sot për nesër. se letërsia fillon në një tjetër mënyrë, prej të kaluarës sonë, që të krijoj lidhje, veçanërisht përmes përjetimit ose përmes ndonjë momenti tjetër të kujtesës, të lidhë të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen. Ajo që neve na ndodh, ajo e cilën na kujtohet dhe ajo për të cilën shpresojmë. Këtu nuk ka dimenzione të lojërave. Ka Art, ka edhe elemente të lojës, sigurisht, por ka edhe ngritje të të dimenzionit kohë në një të kaluar të vetme, të tashme dhe të ardhme. Nëse loja ka përfshirë në përgjithësi kulturën, atëherë ajo vetëm se godet kujtesën, në mënyrë që duhet të jetohet sot për nesër, duhet ta harrojmë të sotmen jo për shkak të saj, por sepse e kemi fituar ndeshjen.
Zbehja e artit
Sot vërejmë se shumë njerëz dëshirojnë të bëhen shkrimtarë dhe besojnë vërtet se kjo është diçka e mundshme. Ç’do të thotë kjo sipas jush, çka është ajo e veçantë tërheqëse në aurën e shkrimtarit, ose artistit, përderisa ndodh diçka e tillë?
-Keni të drejtë në lidhje me këtë. Unë di që në një anketim të kryer në Gjermani, ku mbizotëronte pyetja ,,Çfarë pune do të kishit dashur të punoni në jetë?”, një në tre ose katër gjermanë është përgjigjur se ,,do të kisha dashur të merrem me art”. Tërheqja ndaj artit mendoj se lidhet me shtrirjen dhe zgjerimin e nocionit të arteve. Dikur, i kam pyetur studentët e mi, që të përpiqen të m’i numërojnë llojet e ndryshme të arteve. Në atë kohë atyre u dilnin shtatë, sepse në kohën kur e kemi diskutuar këtë temë, kinematografia ka qenë arti i shtatë. Kurse sot, studentët shumë m’i numërojnë shpejt katërmbëdhjetë lloje të arteve të ndryshme dhe duket se kjo listë mund të zgjerohet edhe më shunë, si për shembull, ,,çka është dijzajni, çka është aktrimi, çka janë performancat?”, etj. Kështu që ky zgjerim i nocioneve të artit, që esteti Bubner mendon se është fjala për disa lloje të zgjerimit të vetëdies estetike, vjen me idenë se me artet e zbukurojmë jetën. Mendoj se sërish, për momentin, është fjala më tepër për rëndësinë e zbukurimit të jetës, sesa ka të bëjë me kuptimin e artit. Kështu që nga dëshira për të zbukuruar jetën del nevoja e tillë që të merremi të gjithë me art. Mendojmë se mund të merremi të gjithë me art, duke filluar ndoshta një kuptim të ri për artin. Por nëse e shikojmë nga ana tjetër, një gjë e tillë është e pamundur, sepse harrojmë se nuk mund të shkruajnë të gjithë simfoni, sikur nuk mundemi të gjithë gjykojmë se me çfarë merret Teoria e fijeve (teoria strun) apo Standardet e modelit kuarkor. Megjithatë, kur është fjala për letërsinë në veçanti, ashtu si edhe për ndonjë nga artet tjera, shumë njerëz mendojnë se mund ta bëjnë atë, meqenëse kërkesa lidhet me gjuhën, ndaj secili mendon se di të flasë dhe nëse di të flas, atëherë, di edhe të rrëfejë. Kjo është e pamundur... nëse mendojmë se gjithëçka mund të jetë art, atëherë, nga ana tjetër, asgjë nuk të jetë art.
Ju gjatë gjithë jetës jeni marrë me shkencën e letërsisë, megjithëatë, aty përfshihen edhe vlerat artistike.
Për momentin a jeni duke shkruar ndonjë libër?
-Në të vërtetë, duhet të përfundoj patjetër një libër, i cili mund të jetë i fundit i këtij lloji. Do të titullohet ,,Letërsi”, që do të jetë ,,Hyrje e shkurtër në teorinë e saj, historinë dhe kritikën”. Jam munduar shumë me këtë, sepse është e vështirë të shkruhet aq sa kam menduar. Mendoj që shkenca e letërsisë mund të lidhet me historinë e teorisë dhe kritikës, si dhe nga ana tjetër, mendoj, se ajo do të jetë një kthesë e vogël e kritikës, në një pjesë të mirë të teorisë letrar baskëkohore.
-Mua gjatë gjithë jetës më ka interesuar të merrem në mënyrë të barabartë me letërsinë, si edhe me filoziofinë. Deri diku edhe shkencën. Mendoj se këtë e kam treguar në dise punime të miat, që kanë karakterin e ese-ve, me të cilat jam marrë gjatë kësaj kohe. Më herët, kam lexuar punimet e mija të para dhe më duket se ato janë pak të ngurta dhe nuk e kanë atë lirshmëri që kanë punimet më të rejat, që do të thotë se tashmë jam në një lloj dimensioni, i cili i takon veprimit të zhvillimit letrar. Mendoj gjithashtu se ajo zhvillohet vazhdimisht në praktikë dhe sa i përket pyetjes, nëse duhet të merrm më shumë me letërsinë apo me shkencën, më duket se sot është sërisht koha ese-së. Gjatë gjithë jetës, jam mbështetur në këtë mënyrë të veprimit dhe shkrimit. Përveç asaj, kam shkruar, mos ta harrojmë këtë, edhe vepra që janë broshura. Përherë nuk më ka ardhur mirë kur më janë bërë krahasime në lidhje me atë që kam shkruar në zhanrin e broshurave, me atë që kam shkruar si diçka që është mendimi im. ,,Teoria e letërsisë” është diçka tjetët, ashtu sikurse ,,Idea dhe rrëfimi” është tjetër gjë. Kam mendruar gjithmonë se edhe broshurat kanë një notë eseistike, që mos të duket vetëm një pamje e thatë, por tashmë, nëse e kam arritur këtë qëllim, atëherëështë diçka shumë e mirë.
Prej shumë kohësh merreni me letërsinë e nivelit të lartë apo të ulët, krijuese apo triviale (minimizuese). Sipas jush, letërsia është e vlefshme, vetëm nëse në një lloj mënyre të pabarabartë është ,,filozofike”?
-Eh, tash, shtrimi i pyetjes për vlerat është një është një pyetje e veçant... Mendoj se jam i pari që kam filluar në fakultet të ligjeroj për këtë, për letërsinë triviale. Këtë term e ka zbuluar profesori Zhmegaç. Me te duhet të merremi. Një pjesë e mirë e letërsisë botërore është trivijale në kuptim të plotë të fjalës, të them ,,shund”, por kudo paraqiten vepra të llojeve të ndryshme. Nga ana tjetër, boll më letërsi e cila na nxit që ta kemi këtë, që ju thoni, dimenzioni filozofik, ndoshta edhe mund të ket, por ky dimenzion, shpesh, e dëmton atë që duhet të jetë letërsi.
Kushtëzimi i teorive letrare
Si e shikoni kulturën kroate në të kaluarën, dhe akoma më gjërë, në të kaluarën para një shekulli, sa ka përparuar në mënyrë aktive? A është plotësisht në një thellësi, qnësisht në kuptimin e ndryshimeve?
Në këtë gjysëm shekulli, që kam ligjeruar në fakultet, janë ndryshuar, vetëm në profesionin tim, nja pesë a gjashtë paradigma. Duke filluar me marksizëmin, ai marksizëm te ne nuk ka qenë i ngjajshëm me ate të tipit të Bashkimit Sovjetik, por më tepër ka qenë si penges e tipit perendimor. Kam vazhduar duke përcjellë ligjerata në lidhje me atë që është në lojë për momentin, pastaj kam kaluar nga ekzistencializmi, strukturalizmi, psikoanaliza, dhe krejt deri te dekonstruksioni dhe gjendja e tashme ku aktualisht ekzistojnë dhjetë-pesëmbëdhjetë teori letrare. Të gjitha këto teori polemizojnë midis tyre duke shpresuar secila që të zërë një hapësirë të veçantë, ndërkohë që në të vërtetë nuk ekziston një pajtueshmëri. Ja edhe profesioni im mendoj se ka ndryshuar komplet në gjithë kulturën.Ndonjëherë nuk jemi të vetëdishëm, se në këto pesëdhjetë vite ka ndryshuar vetëdija. Gjithëçka ka ndryshuar. Një herë një student më ka pyetur: ,,Si ka qenë atëherë kur ju keni qenë student”? I kam thënë: ,,A mund ta paramendoni kohen kur nuk ka pasur frigurifer, kur nuk ka pasur televizor? Në kohën kur unë kam qen student patjetër duhej të shfletohej libri për të marrë informacione, nuk ka qenë lehtë, ka qenë vështirë ta gjesh librin, nuk kanë qenë të përkthyera, i kemi huazuar shpesh ato... Një gjendje e tillë, sot është vështirë ta imagjinosh. Megjithatë, mendoj se kultura jonë është mbajtur shumë mirë në hapësirën botërore, sepse prej 1945 ishte socializmi. Socreslizmi te ne nuk ka mundur të depërtoj, diku më ’48 fillon veprimi i çlirmit, fillojnë të jepen filmat amerikan e kështu me radhë, kurse prej viteve gjashtëdhjeta, ky presion ideologjik dihet se u zbut. Është koha kur filluan përkthimet nga gjuhët e ndryshme, vendi ka qenë e hapur, libri ka qenë me shumë pikëpamje. Sot përballemi me probleme të tjera, libri është në rrugën e terorit të zgjedhjes, nuk di se çfarë të zgjedhësh. Nëse dikur letërsia ose arti ishin nën terorin më të madh apo më të vogël politik, ose pushtetar, sot është nën terorin e zgjedhjes dhe tregut. Tregu na udhëheq kah atyre vlerave, të cilat janë në një mardhënie midis ofertës dhe kërkesës.
-A keni dieni sesa i shfrytëzojnë librat dhe broshurat tuaja edhe kulturat e tjera të afërta me tonën, të cilat kanë afërsi dhe gjuhë të ngjajshme?
-Po është e vërtetë, në Mal të Zi janë botuar shumë herët dy libra të mitë, meqenëse kanë qenë të interesuar. Në Serbi gjithashtu, janë botuar dy libra, që do të thotë se ekziston interesimi për studimet e mia. Çdokund ku kam shkuar, më kanë thënë se më njohin, se e dinë që kam shkruar një ,,Teori të letërsisë”. Ky libër është përfshirë në hapësirën e përgjithshme të këtyre gjuhëve, në Slloveni, në Maqedoni, kam dëgjuar se edhe në Bullgari, nuk e di në çfar mase. Mendoj se edhe ne Bosnjë e Hercegovinë ekziston gjithashtu një interesim.
