Ishte grua e fisme. Nënë e dashur dhe shumë e kujdesshme. Zemër nëne. Punëtore e palodhshme. Me shumë pengesa e vështirësi të papritura kishte rritur të birin dhe dy bijat e saj. E qetë, e përzemërt e bujare. Ishte një plakë që simbolizonte nënën malësore. Na priste me një ngrohtësi të paparë.
Me shaminë ngjyrë kafe e mbulonte kokën e me një të bardhë e lidhte gjithnjë ballin. Jetonte në katin e pestë të ndërtesës me tulla të kuqe në Kodrën e Diellit. Askush nuk ia lexonte dot drejt vijat e përthyera në lëkurën e ballit. Edhe në të dyja faqet kishte vija të ulëta e të ngritura, ashtu të çrregullta, që më shumë dukeshin se e zbukuronin pamjen e saj të jashtme.
Ishin ato rrudha të krenarisë apo tregonin vuajtjet e saj?
Ishin këto dilema te bashkëbiseduesve, që nganjëherë ziheshin mes vete pa dijen e saj.
Ajo ishte e lumtur me të birin dhe dy bijat e saj. Dallohej nga të gjitha shoqet e brezit, se rrezatonte me bukurinë e një plake të ditur. Megjithatë, në rrudhat e saj, që ia shoqëronin ballin dhe faqet, lexoheshin vuajtjet nëpër të gjitha ata tetëdhjetë vjetët e kaluar.
Kur takoheshe me Nënë Ramizen kishe ndjenjën se hyje në një histori interesante, që e kishte përjetuar jo vetëm ajo. Enciklopedi e kohës së vet. Dinte për ato që kishte dëgjuar dhe që kishte përjetuar. Fliste si t’i kishin ndodhur paraditen e ditës kur i rrëfente ngjarjet.
Sa herë që tregonte ndonjë ngjarje, fjalët e saj të bënin për vete dhe s’kishe si të mos e ndiqje rrëfimin e saj interesant, që të mbante gjithnjë pezull. Kishte edhe prej atyre që, kur dëgjonin rrëfimet e saj, me shpejtësi shkonin në dhomat e punës, që ato rrëfime të sapodëgjuara t’i hidhnin në letër.
Nënë Ramizja e përshkruante mirë situatën pas Luftës së Dytë Botërore, kur kinse ishte çliruar fshati i tyre, që ndodhej në fundin e Maleve të Karadakut, në jug, e në anën e veriut e kishte Moravën e Binçit që rrjedh, që nga zanafilla, në drejtim të Luginës. Ajo thoshte se ata që erdhën të vinin pushtetin, partizanë u thoshin, se kishin uniformë partizanësh, por çetnikë ishin në zemër e në sjellje.
- Thoshin se ishim çliruar nga fashistët e nazistët, por prapë ishte luftë. Gjermanët e italianët kishin ikur. Edhe bullgarët, që ishin këndej Moravës, kishin ikur në tokën e vet. Një numër i të rinjve tanë ishin nëpër aradhe partizane. Njëra nga këto aradhe ishte nisur drejt humnerës së quajtur Tivar, e një tjetër në atë të quajtur Trogir. Në fshat, nëpër shtëpi, kishin mbetur kryesisht pleqtë, gratë e fëmijët. Më vonë u mor vesh se kështu kishte qenë në tërë Kosovën, - thoshte Nënë Ramizja.
- Një ditë dhjetori të vitit një mijë e nëntëqind e dyzet e katër, ata “çlirimtarët”, i tubuan të gjithë meshkujt e fshatit. I zgjodhën pesëmbëdhjetë më të mirët. I rreshtuan përkrah njëri-tjetrit e dorë për dore i lidhën me litar. I dërguan prapa varrezave në një luginë dhe pesë a gjashtë të armatosur dolën përpara të lidhurve me litar dhe shkrepën me armë.
Atë ditë ishte një acar, që, s'e di pse, po na kishte hyrë në palcë. Dita ishte e zymtë e nga veriu frynte një erë që të thante. Kishte rënë një mjegull, më duket vetëm mbi fshatin tonë, e më vonë mora vesh se ajo mjegull e kishte mbuluar tërë Kosovën.
Shkrepja me armë u dëgjua boll larg, edhe pse veriu frynte pa u ndalur, po edhe mjegulla nuk ishte hequr. Pas asaj shkrepjeje të pandërprerë armësh, kur dolën nga shtëpia, ata që mund të dilnin, e panë tmerrin.
Ishin shtrirë përtokë të gjithë ata që kishin qenë të lidhur me litar dorë për dore. Të pesëmbëdhjetët kishin mbetur të shtrirë përtokë.
Kështu kishin treguar ata, që e kishin parë këtë skenë trishtimi, - tregonte Nënë Ramizja.
- Në kodrën tonë parapa varrezave dhe prapa shkollës ishte bërë rreshtimi dhe ishin ekzekutuar të gjithë. Nuk kishte pasur as prokurorë, që t’i akuzonin, e as gjyqtarë, që t’i gjykonin “fajet” e tyre. Ua kishin marrë jetën pa asnjë të drejtë. Ishin pushkatuar pa asnjë faj.
Këtij pushkatimi i kishin shpëtuar vetëm dy veta. Murati dhe i vëllai i Selmanit. Kur trupi kishte filluar t'u mërdhinte, nga të ftohtët, po edhe nga frika, njëri kishte lëvizur i pari. “A ke mbetur gjallë?” - i kishte pëshpëritur me zë të ulët tjetri. Të dytë, pasi vrasësit ishin larguar nga vendi i krimit, me dhëmbë ishin liruar nga litari, të trishtuar nga ajo që kishin parë e përjetuar, kishin ikur nga fshati. Para se të largoheshin nga vendi i plojës, i kishin prekur me dorë të gjithë ata që kishin mbetur të shtrirë përtokë, por asnjëri nga ta nuk kishte dhënë shenja jete.
Bashkëshorti im dhe dymbëdhjetë të tjerët kishin mbetur të vdekur. Pas tri-katër ditësh ishte bërë edhe varrimi për të trembëdhjetë të vrarët e tjerë. Varrimi ishte bërë, ashtu, sa për t’i varrosur.
Në një moshë shumë të re, me dy vajzat dhe të birin, mbeta në mëshirën e kohës. Ishte një kohë e tmerrshme lufte, edhe pse, kinse ishte pas lufte. Atë kohë ishte skamje e madhe. Skamja kishte prekur të gjithë ata që kishin mbetur. Me mua, dhe jo vetëm me mua, kishin mbetur trishtimet, skamja dhe jetimët. Pas asaj masakre, në fshatin tonë të vogël, mbretëronte një pasiguri e papërshkruar.
Thjeshtra ma kishte caktuar vajzën e vet nëntë vjeçe që të rrinte, të flinte dhe të jetonte bashkë me ne. Fadilja ishte pak më e rritur se bijat e mia dhe biri im. Kur ishte ajo me ne, ndihesha më e trimëruar.
Një pasdite prilli, kur u kthye nga kullosa e bagëtive, ajo erdhi me sy të përlotur.
- Hë, bija ime? - i thashë Fadiles. - Të ka hidhëruar kush në fushë? Ajo dëneste dhe nuk ia priste loti lotin.
- Jo, nuk më ka ngarë askush, - tha ajo.
- E pse qan, bija ime? - e pyeta, tregonte Nënë Ramizja dhe herë-herë, vërehej, edhe pse kishte kaluar kohë e gjatë nga ngjarja për të cilën fliste, i dridhej buza.
Fadilja hezitonte të tregonte për atë që kishte parë në varreza.
- Më thuaj, bija ime, të lutem! Më thuaj pa ngurrim, - ngula këmbë unë. Edhe pse nuk i dija motivet pse qante ajo, në kokë më silleshin dyshime nga më të ndryshmet.
- Mos të ka qortuar nëna, pse je gjatë kohë me ne, apo ke pasur probleme në fushë? - vazhdova me pyetje.
- Jo, - tha e vendosur Fadilja nëntë vjeçe, por shtoi se sot në varrezat e fshatit kishte parë diçka të tmerrshme.
- Varrin e vëllait e kanë zbuluar kafshët. Ato kafshët me trup e me qafë të trashë, me këmbë të shkurtra e me turi të zgjatur. Ato kafshët e kolonëve, që janë vendosur më parë në fshatin tonë.
- Si, si?! - ia bëra me habi unë. Asnjëherë në jetën time nuk kisha dëgjuar se nga kafshët mund të zbulohet varri... Pasi i vendosëm kafshët në stallë, me Fadilen për dore shkuam te varret e fshatit. Një pjesë e varrit, të bashkëshortit tim, tani vërtet ishte i zbuluar. Dukeshin qartë gjymtyrë të kufomës.
Pasditja e asaj dite i kishte marrë shumë kohë ditës që po shkonte. Mbrëmja ishte duke u afruar me shpejtësinë e saj të natyrshme. Më duhej të nxitoja që të mos na zinte terri!
- Fadile, eja me nënën, - i thashë, duhet nxituar, bija ime...
Shpejt u ktheva në shtëpi. Asnjë dërrasë të hairit nuk e kisha, as brenda shtëpisë e as në oborr. Ishte pasdite e vonë. Me shpejtësi më duhej të ndërmerrja diçka për “ta shpëtuar” kufomën e tim shoqi. Fëmijëve nuk u tregova fare. E mora derën e stallës dhe e shkoqa dërrasë për dërrasë. Të gjitha dërrasat e saj i ngarkova në shpinë, ndërsa Fadiles ia dhashë një lopatë. Kur arritëm te varret, fillova punën. Diku me lopatë e diku me dorë e hiqja dheun që i kishte rënë kufomës. Fadilen e luta që të rrinte pak më larg varrit. Ishte shumë e re. Nuk doja që ajo të trishtohej.
Unë tanimë frikën e kisha larguar nga mendja. Nuk trembesha, edhe pse, në lagjen e të vdekurve, gati më kishte zënë nata, e as nuk kisha drojë, që pas një kohe të gjatë e prekja me dorë kufomën e tim shoqi. Kishin kaluar afro pesë muaj të plotë nga pushkatimi. Koha kur ishin pushkatuar trembëdhjetë burrat e fshatit, ishte dhjetori i dyzetekatërtës. Kur e morëm vesh zbulimin e varrit të tim shoqi, ishte fundi i prillit të atij viti.
Flokët më shkonin përpjetë, po jo nga frika... Ishte po ai Vehbiu, që kishte qenë para se të pushkatohej! Nuk kishte pësuar asnjë ndryshim, përveç asaj që ishte një trup pa shpirt. Ishte një trup i pashpirt. Dukej sikur të ishte varrosur vetëm një ditë më parë.
U habita. Kisha dëgjuar se kufomat e dëshmorëve nuk prishen dot shpejt. Më shkonte mendja edhe se vendi i varreve në fshatin tonë ishte i pjerrët dhe atij, që ishte vrarë me shumë plumba të gjakatarëve, i kishte rrjedhur e tërë sasia e gjakut nga trupi, prandaj edhe ishte në këtë gjendje. Ishte edhe ajo se nga dhjetori e deri në fund të prillit kishte qenë një mot me borë dhe shumë i ftohtë. Kufoma ishte ruajtur, sepse nuk kishte rënë për asnjë çast në tokën e qulltë.
- Jo, biro, - vazhdonte rrëfimin e vet Nënë Ramizja, - dëshmorët nuk vdesin! Në kohën kur u bë masakra, nuk guxonim të lëviznim shumë, por më vonë dikush më ka pas thënë se në varret e atyre të pushkatuarve kanë parë shpesh drita, - vazhdonte rrëfimin Nënë Ramizja, së cilës herë-herë i dallohej dridhja e buzës së poshtme.
- Pas asaj masakre, fshati kishte mbetur në qetësi të thellë. As nuk kishte ku të ankohemi, po edhe për të qarë nuk kishte vend.
Të rinjtë ishin shpërndarë nëpër brigada partizane. Ende luftohej... Gati në tërë shtetin e sllavëve të jugut, që ishte në formim e sipër, ishte vendosur njëfarë qetësie. Te ne luftohej. Luftohej kundër nesh. Për ne shqiptarët nuk këndohej këngë e mirë atëbotë.
Dikush thoshte se vijnë kohë më të mira dhe se edhe neve do të na jepeshin të drejtat. Edhe ne do të merrnim hisen tonë të lirisë. Edhe shqiptarët kishin luftuar. Shumë bij e bija shqiptare ishin vrarë bash për lirinë e vendit tonë. Kështu na kishin mashtruar në fillim të luftës. Shpresonim për ditë më të mira...
Fshati, atëbotë, kishte mbetur në qetësi dhembjeje. I tëri, dhe jo vetëm fshati ynë, kishte mbetur në fëmijë, gra e pleq...
Ecnim rrathëve të ferrit...
Nuk mund të bënim asgjë për të nxjerrë hak a për të mbrojtur diçka në katundin tonë, - rrëfente Nënë Ramizja..