Secili shekull sjell logjikën e vet, p.sh. shekulli XIX solli logjikën e pozitivizmit, romantizmit (nacional-romantizmit), meqenëse është koha e formimit të kombeve, shekulli XX solli logjikën e të menduarit përmes parafytyrimit, kurse sh. XXI ofron logjikën e studimit përmes shikimin, pra kemi fokusimin e shikimit që na e mundëson futja në funksion e botës digjitale.
Pozitivizmi dhe neopozitivizmi
Pozitivizmi është njëri nga termet më shumë i përdorur, kurse shumë pak i qartë, që ka katër kuptime kryesore: pozitivizmi në kuptimin drejtim filozofik dhe drejtim i shkencave humanistike, që u themelua nga Ogist Kont-i. Niveli i parë si studim filozofik i inauguruar nga O. Konti. Sipas tij filozofia nuk pati sukses që të zgjidhte asnjë problem: mjaftë më me filozofi, tu kthehemi njohjes së fakteve. Nëse ka nevojë të studiohet një dukuri, ajo më së miri mund të bëhet ngjashëm si te shkencat natyrore, duke u bazuar në faktorët që e nxisin një problem shpirtëror ose social, si p.sh. letërsia. Këtë metodë i pari që e zbatoi ishte Ipoli Ten-i. Ai arriti deri te një përfundim pozitivist sipas analogjisë së botanikës. Ngjashëm sikurse botanika që e shpjegon zhvillimin e një bime si rezultat i kushteve klimatike, kështu duhet të shikohet edhe vepra artistike, duke pasur parasysh se në bazë të cilave kushte lind ajo. Vetë estetika e letërsisë duhet t’i gjejë faktet-kushtet, vendin, racën, nacionalitetin, d.m.th. kjo flet për qëndrimin e natyrës së studimit të letërsisë. Niveli i dytë i pozitivizmit lidhet me mënyrën e studimit të Max Tijavenarius-it, me kriticizmin empirik. Ky drejtim filozofik thotë se ajo që është esenciale për moskuptimin rreth njohjes së botës qëndron aty, se shkenca nuk na jep pamje të qartë për botën, por vetëm simbole, shenja... Por, që të kuptohet një fenomen, gjatë studimit të tij duhet të reduktohen ndjenjat tona, ose të largohen prej çfarëdo realiteti. Niveli i tretë i pozitivizmit është neopozitivizmi, që lindi në vitet e tridhjeta të sh. XX dhe mori hov të madh. Sipas neopozitivizmit veprimtaria shpirtërore është fondament kryesor i ekzistimit dhe mund të shpjegohet vetëm me studimin e gjuhës. Karakteristikat e përgjithshme të neopozitivizmit janë janë: empirizmi-bën përpjekje për deskriptimin e fakteve dhe reduktimin e të gjithë atyre kundërthënieve të përvojës. Meqenëse neopozitivizmi përpiqet të shkoj në drejtim të shkencores dhe ekzaktes, atëherë duhet të eliminohet gjithçka që bën presion mbi të vërtetën ideologjike. Të gjithë problemet tradicionale letrare lidhen me gjuhën. Bota dhe të gjithë dukuritë e saja trajtohen vetëm si dukuri të gjuhës. Simbioza në mes të estetikës dhe linguistikës paralelisht e favorizojnë hiperlinguizmin mbi studimin e fenomeneve. Niveli i katërt në planin gjeneral paraqet një skepticizëm në vlerësimin e botës humanistike të fenomeneve estetike si dhe shpërndarjen e tyre nëpër të gjitha nivelet e matematikës, fizikës, si modele. Te neopozitivizmi ekzistojnë dy nivele: 1.Pledoaje e organizimit dhe përpunimit të fakteve, të cilat sjellin rezultate të çmuara. 2.Secila teori mësohet jo vetëm si mënyrë e të folurit, por edhe si mënyrë e të menduarit në heshtje: Neopozitivizmi tenton që ta izolojë letërsinë dhe vepron ashtu sikur të paraqes një dramatikë gjithëpërfshirëse të një epoke. Pra, neopozitivizmi është i njohur si metodë, që në estetikë shfrytëzon metodologjinë e quajtur metodologjia strukturale. Si p.sh. në raport me studimin e artit, Kasirer-i potencon se arti duhet të trajtohet si botë e simboleve, që i përforcon ndjenjat për të gjithë gjërat, edhe atë ngjashëm si kategoria matematikore e shumëzimit, e cila është shumë e rëndësishme për të gjithë fenomenet. Ajo metodë të çon në disa kuptime: bota është një, duke e shikuar nga aspekti materiale dhe prandaj mund të studiohet vetëm me një metodë, që lidhen katër fusha të rëndësishme: Në aspektin psikologjik, arti trajtohet si proces autonom, i cili derdhet në gjuhë dhe ajo nuk është mjet por qëllim. Në aspektin metodologjik trajtohet analiza e brendshme, pra struktura e veprës artistike. Kështu neopozitivizmi në përgjithësi krejt sferën e vet të studimit e ndërton mbi nivelin e gjuhës, prandaj është i njohur edhe si pozitivizmi linguistik. Duke pasur parasysh këtë, ka mesi i sh. XX u paraqit një disiplinë e re shkencore që quhet semiotikë.
Modernizmi dhe postmodernizmi
Duket qartë se gjeneologjia e artit postmodern mund të ndahet nga modernia vetëm në teori. Teoria në një kuptim të tillë nuk është kulminacioni por mohimi, tekstualisht ,,fundi i artit”. Të shohim përfundimin e postmodernizmit ekstrem të sociologut francez Jean Baudrillard, se fuqia përfaqësuese-shenja kalon nëpër katër faza ekzistuese historike. Me këtë ai nënkupton se kufiri midis artit dhe realitetit duket i humbur kur që të dyja janë shkatërruar në simulakrumin universal.
Simulakrum (lat. ngjasim) shfaqet atëherë kur zhduket dallimi midis përfaqësimit, pranisë dhe realitetit. Realiteti shndërrohet në esencë si hiper-realitet, në kuadër të të cilit, imazhet shumohen mes tyre, pa u bazuar në kuptime reale. Si është e mundur që përfundojmë deri te shkatërrimi i realitetit edhe në teori? Pastaj, cila është gjeneologjia e teorisë që i sjell këto përfundime reale?
Teoria postmoderne paraqitet si prodhim i interesimit të madh për gjuhën në sh. XX. Mendimtarët më të mëdhenj të këtij shekulli si Bertran Rusel-i, Ludvig Vitenshtajn-i, Martin Hajdeger-i dhe shumë të tjerë, nuk u ndalën në idenë e mendimit, por të gjuhës, me të cilën shprehen mendimet. Mendimtarët ose logistët, linguistët ose semiologët, të gjithë janë detektivë të gjuhës dhe hulumtues, të cilët pajtoheshin së bashku në një ide, kur ishte fjala për pyetjen: ,,Çka e mundëson kuptimin e të menduarit?”, secili në mënyrën e vet përgjigjen: ,,Struktura e gjuhës”.
Teoria postmoderne del nga një shkollë e linguistikës formale, strukturalizmi, themelues i së cilës është profesori zviceran i linguistikës Ferdinand De Sosir-i (1857-1913). Para De Sosir-it, studiuesit e studionin linguistikën duke shikuar gjurmëve të prejardhjes historike të gjuhës, me të cilën do të sqarohej vetëm kuptimi. Kurse De Sosir-i, kuptimin e gjuhës e shikon vetëm në funksion të përbërjes. Shtron pyetjen: ,,Kur do të izolohet objekti koherent i kaosit linguistik në përdorimin gjuhësor?”
-De Sosir-i kërkoi rregullat dhe konvencionet themelore, të cilat mundësojnë funksionimin e gjuhës;
-Analizoi dimensionin e përgjithshëm dhe kolektiv të gjuhës dhe jo të folurit në veçanti;
-Studioi gramatikën dhe jo përdorimin, rregullat dhe jo shprehjet, modelin dhe jo të dhënat;
-Zbuloi infrastrukturën e gjuhës, e cila është e përbashkët me të gjithë folësit në nivelin e pavetëdijes (nënvetëdijes). Kjo është ,,struktura e thellë” e cila nuk ka pse të jetë patjetër e lidhur me zhvillimin historik. Strukturalizmi e studion sinkroniken (atë që ekziston tani pa marrë parasysh historinë), dhe jo diakroniken (ekzistuesen dhe ajo që ndryshon gjatë kohës).
Sipas Ferdinand De Sosir-it, të gjithë fjalët që përfshin gjuha (ato të kaluarat, të tashmet dhe të ardhmet) formohen prej shumë pak tingujsh ose fonemave. Fonema është njësia më e vogël e përbërjes (strukturës) së tingujve, e cila mund të bëjë dallime në kuptim të fjalës. Për shembull fjala shqipe MAL, përbëhet prej tri fonemave M,A dhe L dhe vetëm pak dallohet prej fjalës MEL dhe TEL, gjatë së cilës ndryshimi i një foneme, prodhon kuptim tjetër të fjalës. Kur këto fjalë kombinohen gramatikisht dhe në mënyrë sintaksore (japin) formojnë një bisedë më të gjatë ose ,,diskursin”, kodin gjuhësor, i cili përdoret për të shprehur mendimet. Sipas De Sosir-it, në brendinë e përbërjes së gjuhës, shënjuesi (nocioni ose imazhi artistik), është ai që është bartës i kuptimit, përderisa nocioni ,,shënjon” është ajo që i përcillet. Shënuesi dhe i shënuari bashkërisht përbëjnë shenjën. Shënueshmëria është proces, i cili lidhet me shënuesin dhe me të shënuarin, me të cilin formojnë shenjën. Shenja duhet të kuptohet si marrëdhënie që nuk ka kurrfarë kuptimi jashtë prej përbërjes së të shënuarit.
Postmodernizmit De Sosir-i i la në trashëgimi sistemin binarë, që është themelor. Gjuha paraqet sistemin e shenjave, i cili funksionon sipas kodit operativ të kundërthënieve binare. Një kundërshtim binar e pamë më parë: shënuesi dhe i shënuari. Edhe një sistem binar është shumë i rëndësishëm, sepse ai është sintagma-paradigmë, e cila funksionon në këtë mënyrë:
-Sintagmat (të njohura edhe si fqinjësore ose kombinime)-paraqesin marrëdhënie lineare midis elementeve në fjali.
-Afërsitë paradigmatike të njohura edhe si seleksione (zgjedhje) edhe si substitucione (zëvendësime)-paraqesin marrëdhëniet midis elementeve në fjali dhe elementeve të tjera, të cilat midis njëra-tjetrës, në mënyrë sintaksore, janë të ndryshme. Kjo në shikim të parë, duket si kundërthënie binare e substitucionit dhe kombinim, që prodhon shkallë më të lartë të komplikimit dhe lirisht mund të thuhet se sqaron përdorimin e gjuhës imagjinare simbolike, pra, me fjalë të tjera, paraqet mundësinë për mendime të paramenduara. Për shembull, paradigma substitucionale pranon perceptimin në mënyrë të ngjashme që prodhon metafora (emërtime të atributeve ose rrethanave, por jo vetëm objektin-,,kurorë” në vend të ,,mbretit”, ,,e lexoj Prustin” në vend ,,librit të Prustit”).
Roman Jakobson-i (1895-1982), linguisti i lindur në Rusi, përdori modelin binar të De Sosir-it në AFAZIA, një çrregullim gjuhësor me origjinë cerebrale, humbje totale ose e pjesshme e aftësisë për të folurit ose shkruar. Jakobson-i identifikon dy lloje të AFAZISË: ,,Ata të cilët vuajnë prej shkatërrimit paradigmatik të substitucionit (zëvendësimit), shprehen me metonimi. Ata të cilët vuajnë nga shkatërrimi sintagmatik i kombinuar, përdorin krahasime ose metafora. Kjo na tregon se ekzistojnë dy lloje të aktivitetit mental në përdorimin e metaforës dhe të metonimisë”
Në teorinë tradicionale të letërsisë, metaforën dhe metoniminë i trajtojmë si shumë të lidhura por në mënyra të kundërta. Ata janë pasoja të diskurseve të zgjeruara, në të cilat dominon rendi metaforik ose metonimik.
Radhitja binare e De Sosir-it dhe Jakobson-it realizohet në tekst, edhe në shumë ,,diskurse” të tjera. Me këto çështje merret semiologjia (rrjedh nga fjala semion që do të thotë parashenjë, shenjë, ose gjurmë).
De Sosir-i vërtetoi edhe hyrjen për analizë dhe të vetë kulturës, si përbërje shenjash, ku është shprehur se linguistika strukturale paraqet një pjesë të semiologjisë, shkencës së shenjave, e cila studion njësitë e ndryshme të konvencioneve kulturore, të cilat mundësojnë shënimin e veprimeve të njerëzve, me të cilat bëhen shenjat. Linguistika është model për semiologjinë për shkak se natyra arbitrare dhe konvencionale e gjuhës, në veçanti, është gjuhë. Ideja e De Sosirit për semiologjinë është ,,kuptimi me të cilin veprimi ose objekti, mund të arsyetohen si natyrë, por përsëri bazohen në konvencionet që i ka pranuar në veçanti”. Klod Levi-Stros-i (1908-1990) duke e ndjekur De Sosir-in dhe linguistët sllavë Roman Jakobson-in dhe N. S. Trubeck-in, themeloi në fund të viteve të pesëdhjeta të sh. XX antropologjinë strukturale, e cila sistemoi semiologjinë e kulturës. Ky binarizëm teknik-lloji digjital i teorisë zotëron informata-arsyeton Levi-Stros, për formimin e teorisë mekanike të komunikimit. Shtrohet pyetja: Si funksionon ajo? Përgjigjet: Përbërja e gjuhës, e cila e mundëson mendimin. Mendimi është rrugë e hapur drejt përbërjes (ndërtimit) prej nga vjen, përmes bashkëveprimit të kanoneve të njeriut, si subjekt (i vendosur brenda në kulturë) dhe rrethin (natyrën), si objekt i paramendimeve. Mendimi është i mundshëm për shkak se ai mundëson gjuhën:1. Të krijojmë marrëdhënie shoqërore.
2. Ta kategorizojmë rrethin tonë, ashtu siç është paraqitur me simbole
Totemat janë kategori të cilat përcaktojnë atë që është ,,atje jashtë” si simbol për mendime, që do të thotë klasifikim binar.
Ajo që mundet, ose prapë nuk mund të hahet (edhe pse);
Me të cilët mundesh, ose prapë nuk mundesh që të martohesh (dhe pse).
Në këtë kuptim mendimi është shoqëror.
Si referohen në totemizëm, ndarjet binare Njerëzor-Jonjerëzore?
Mendja e njeriut funksionon sipas modelit të përbërjes binare: rrëmujë-qetësi, e freskët-e nxehtë, nudo-e veshur, dritë-terr, etj.
Mendjet, të cilat funksionojnë me logjikë (në mënyrë të kulturuar), në mënyrë të pavetëdijshme imitojnë natyrën. Për shembull: pse kemi zgjedhur për semaforët ngjyra e gjelbër, e kuqe dhe portokalli?
Për shkak se është vërtetuar, se në natyrë, kodet tona për ec-prit-ndalu, imitojnë strukturën e njëjtë të spektrit të ngjyrave. Ngjyra e gjelbër ka gjatësi valore të shkurtër, ngjyra e kuqe ka gjatësi valore të gjatë, kurse portokallia ndodhet diku në mes. Truri kërkon atë që paraqet kundërshtim binar (shko) plus (ndal), prandaj gjen ngjyrën e kuqe dhe të gjelbrën, si dhe shprehjen kalimtare (kujdes), ngjyrën portokalli.
Psikoanalisti francez Zhak Lakan-i, (1902-1991), ishte udhëheqës i lëvizjes ,,Të kthehemi nga Frojdi”, edhe pse ishte dëbuar nga Bashkësia Ndërkombëtare Ortodokse e Psikoanalistëve. Veprat e tij keqtingëlluese Zhak Lakan-i i shkroi në stilin ezoterik të poetit francez, (përfaqësues i simbolizmit), Stefan Malarme (1842-1898), dhe gjurmëve të shkollës letrare kaotike dhe provokuese (disa nga veprat e tij të mëparshme janë botuar në vitin 1930, në revistën e surrealistëve ,,Minotaur”).
,,Mendimi në mënyrë të pavetëdijshme është strukturuar si gjuhë”.
Përderisa Frojd-i, edhe më tej beson në teorinë materialiste biologjike të mendjes (trurit), Zhak Lakan-i shfrytëzon linguistikën e De Sosir-it ,,për të sqaruar se si mendja (truri) strukturohet dhe ndërtohet në marrëdhëniet shoqërore”.
Zhak Lakani ndryshoi treshen për klasiken psikike të Frojdi: ID (atë)-EGO (unë)-SUPER-EGO (super uni), me strukturat e imagjinares, simbolikes dhe reales, të cilat përfaqësojnë fazat për pjekurinë psikike të njeriut.
-Mendimi, funksionon me të vërtetë, me ndihmën e shenjave, metaforave, simboleve dhe në kuptim të tillë, është si gjuha.
-Lakan-i, megjithatë, vërteton se edhe pavetëdija vjen pasi mësojmë gjuhën.
Semiologjia (studimin e funksionit të shenjave)-njeriun e vë në qendër duke e avancuar zhvillimin e logjikës përmes lojës me fjalë (kombinimi i informatikës me elektronikën çon deri te zbulimi i internetit- që e sjell botën e kibernetikës). Si rezultat i zhvillimit të kibernetikës arrihet deri te formimi i inteligjencës artificiale. Edhe pse hapat e par për shkëputjen e njeriut nga natyra janë bë më herët, kjo i dha një hov edhe më të madh. Pra, njeriu vendoset në qendër. Prandaj ne sot si rezultat i zhvillimit të kësaj logjike e kemi arritjen e 5G (pesë-xhisë). Kjo del si tendencë që njeriu ta mundë natyrën. Mirëpo, realiteti flet ndryshe se njeriu nuk mund ta përballoj. Problemet me të cilat përballet njerëzimi sot janë prishja e eko-sistemit që ndikon në ndryshimet klimaterike, kjo e rrezikon jetën e qenies njerëzore, si dhe përballja me botën digjitale, që jep inteligjencën artificiale. Këto janë problemet që i tangojnë inteligjencës së kohës, sepse realisht janë probleme serioze me të cilët do të përballet njerëzimi në të ardhmen edhe më shumë. E gjithë kjo vjen si rezultat i zhvillimi të logjikës empitike-eksperimentale, që nënkupton punën eksperimentale që bëhet nëpër laboratorë. Kjo na bën të kuptojmë se Universin e kemi fut në laborator. Përmes laboratorëve bëhen eksperimentime të ndryshme në fusha të ndryshme studimor. Zhvillimi i hovshëm i fizikës molekulare u ndihmon edhe shkencave tjera të avancohen, gjithashtu jep mundësinë e shndërrimit të fantas-shkencës në realitet, kuptohet përmes studimeve laboratorike. Kështu, me problemin e studimit të mikro-organizmave, që shkaktojnë pandemi të ndryshme virusale ekzistojnë laboratorë të posaçëm mikrobiologjike. Kjo e mundëson që, për çdo herë e më shumë të avancohet zhvillimi i logjikës. Kjo formë e zhvillimit dhe avancimit të logjikës, në aspektin filozofik lidhet me Vangogun, pikërisht me momentin kur ai e pikturoi lulen në vasë, pra lulen e shkëputi nga kopshti, që realisht kopshti llogaritet pjesë e Universit. Prej këtu merr hov zhvillimi i logjikës racionale-eksperimentale. Kështu, një pjesë e Universit shkëputet dhe vihet në laborator për t’u eksperimentuar. Zhvillimi dhe avancimi i kësaj logjike ka mundësuar arritjen e këtyre rezultateve që i shohim ne sot.
Njerëzimi sot përballet me pandeminë e virusit korona (Covid19), pra ky është edhe një problem tjetër që sot po përballet njerëzimi. Kjo flet se, sado që njeriu do ta sundoj natyrën në anën tjetër paraqiten probleme që nuk mund t’i përballojë. Nga virusi korona nuk rrezikohen vetëm klasa e ulët, por rrezikohen, edhe klasa e mesme, edhe klasa e lartë. Këtyre ditëve e kemi dëgjuar shpesh herë të përsëritet shprehja ,,se po përballemi me armikun e padukshëm, ose të pazbuluar”. Pra, njerëzimit po i kanoset rreziku nga armiku i panjohur. Nga gjithë kjo situatë e krijuar, ekziston mundësia që të servohen situata të reja, duke na sjellë një realitet të ri.
Letërsia jep ide për kohën
Kurse, kur është fjala për letërsinë, ajo nuk i parasheh gjërat si filozofia po jep ide. Kështu të gjithë krijuesit e letërsisë, përmes veprës letrare krijojnë botën imagjinare të tyre. Lexuesi profesional-kritiku duke shfrytëzuar teoritë, botën imagjinare të krijuesit e shndërron në logjikë. Në këtë mënyrë kuptohen idetë që jep krijuesi i veprës letrare-shkrimtari. Duke e pasur parasysh zhvillimin e shkencës dhe teknologjisë, Sharl Bodler-i (pararendës i shkollës letrare të simbolizmit) jep idenë që shekulli XX do të paraqes ,,parajsën artificiale”. Franc Kafka përfaqësues i modernizmit, i cili në veprat e tija e solli botën e absurdit. Sipas tij njeriu dëshiron që të vihet në qendër dhe ta sundoj Universin. Ai, qysh atëherë e ka vërejtur se qenia njerëzore po lëviz nga qendra e vet. Pikërisht për këtë arsye, Kafka jo rastësish e përdor figurën personazh-buburrec, duke e vu në dilemë se vallë jam njeri apo buburrec. Këtu mesazhi i shkrimtarit është se njeriu nuk është në qendër, por është pjesë e Universit që lidhet me krejt botën shtazore. Kjo të jep idenë se njeriu është pjesë që lidhet me botën shtazore, e që së bashku janë pjesë e Universit. Kafka në veprën e tij jep parametra tjera për botën dhe jorastësisht llogaritet si shkrimtar profet. Veprat e tij janë shumë para kohe, flasin për një materializëm të ri, pa të cilën gjë letërsia nuk mund të ekzistojë. Marsel Prust-i është romansieri që njihet si krijuesi i parë i sagës si formë e krijimtarisë letrare. Pra, M. Prusti njihet si lëvrues i sagës në letërsinë evropiane, po edhe botërore. Kështu, te vepra ,,Koha e humbur”, paraqet shtrirjen e rrjetit të kodeve narrative që lidhen me figurat-personazh, të cilët dalin nga rrethi familjarë. Në këtë vepër, Prusti do t’i përshkruaj të gjithë situatat që lidhen në jetën e tij me rrethin familjar. Koha e fëmijërisë kur ai do të filloj të dijë, pra e përshkruan kohën që e mban mend kur nëna shkonte në punë. I përshkruan me radhë kohën që kalonte me të gjithë njerëzit e familjes. Kur e bën përshkrimin e njerëzve të familjes, krijuesi, nuk e ka qëllimin që t’i rikujtojë ata me nostalgji, pra për humbjen e tyre, por qëllimi i tij është se koha që ka kaluar nuk kthehet, prandaj duhet të jetohet. Nëse këtë botë subjektive të shkrimtarit e sjellim në logjikën e kohës, atëherë mesazhi i shkrimtarit del se: ,,përderisa e djeshmja nuk kthehet, atëherë jetën duhet ta jetojmë bio”.
Sipas Zan Pol Sartër-it-përfaqësuesit të filozofisë ekzistencialiste: ,,artistët janë të vetmit që posedojnë ndjenja intelektuale, pra janë të parët që e hetojnë kaosin-prishjen e harmonisë. Kështu, ata përmes veprës artistike vihen gjurmëve për kthimin e harmonisë”.
Sipas Bodlerit ,,parajsa artificiale”, d.m.th. po ja prish harmoninë qenies njerëzore dhe krijon bukurinë e zezë. Kjo del në kundërshtim me filozofët idealist që merren me të bukurën e përkryer- të madhërishmen. Bodler-i e zbret artin poshtë, e trajton të shëmtuarën si kategori estetike, pra bukurinë e zezë. Te vepra e Kafkës, prishja e harmonisë vjen si rezultat i krijimit të botës së absurdit, që nënkupton thyerjen e normave etike dhe logjike. Këtu bukuria e zezë sajohet përmes groteskës si kategori estetike, që nënkupton fshirjen e kufijve midis tragjikes dhe komikes, pra, kemi tragjedinë komike ose komedinë tragjike të qenies njerëzore. Por, kuptohet se këtu dominon tragjikja. Ndërsa te Prust-i harmoninë e prish koha e humbur, që nënkuptohet se zhvillimin i hovshëm i shkencës dhe teknologjisë, qenies njerëzore ia servon jetën dinamike dhe ia pamundëson që ta jetoj jetën normale, të jetuarit bio me njerëzit e familjes, pra me rrethin më të ngushtë dhe më të gjerë familjarë.
Duke i pasur parasysh veprat e këtyre shkrimtarëve të lartpërmendur, kuptohet se është shumë funksional konstatimi i Sartrit se: ekzistencializmi është humanizëm. Pikërisht për këtë arsye në kohën kur u hodhën bombat atomike (armët për shkatërrimin në masë) në Hiroshimë dhe Nagasaki, Albert Ajnshtajn-i doli para mjeteve të informimit dhe u shpreh: ,,sot njerëzimi ka nevojë më së tepërmi për letërsi (për art)”. Mesazhi i Ajnshtajn-it ka qenë se njerëzimi duke iu kthyer leximit të veprave letrare, duke iu kthyer artit do të bëhen më human, pra sipas tij bota ka nevojë për më tepër humanizëm. Njerëzimi rrezikohej nga armët e shkatërrimit në masë. Duke i pasur parasysh të gjitha këto gjëra që paraqiten në sh. XX, duke parafrazuar shprehjen e Bodler-it parajsën artificiale, Bruno Latur-i e hedh poshtë modernizmin dhe postmodernizmin, duke i vënë në pikëpyetje dhe shtron pyetjen: Kurë kemi qenë modern? Modern jemi se kemi krijuar armët për shkatërrimin në masë? Njeriu modern duhet të jetë human.
Në fundvitet e shekullit XX dhe fillimvitet e sh: XXI, e kemi paraqitjen e procesit të Globalizimit, që në të vërtetë tendencat për deformimin e letërsisë janë të shumta. Pra, Globalizimi nuk i ndihmon letërsisë, dhe një konstatim i tillë tani më është i definuar. Prandaj, nuk është e rastit që Umberto Eko, në librin e tij Për letërsinë, shpreh faktin: ,,kanë dalë disa grupe hakerë të kompjuterëve dhe duan ta rrëzojnë Don Kishotin apo ta vrasin bukurinë e Ana Kareninës”. Në fakt thekson Eko, ,,nëse ata hakerë do të mëshirohen, do të lexojnë më tepër më tepër këto figura letrare, e do të shohin se jeta e tyre do të jetë më e pasur dhe bota në të cilën ata jetojnë do të jetë më e bukur.”Sipas Pol Riker-it: ,,vepra artistike (letërsia) paraqet një pikë vibruese që pulson, pra paraqet energji. Kurse, Gjekë Marinajt, i cili e ka dhënë teorinë e protonizmit, ai shkon edhe më tutje: ,,vepra letrare paraqet energji pozitive”. Shërbehet me termin nga kimia-protoinizëm (protoni është elektron me ngarkesë pozitive) që paraqet simbolikën e krijimit të energjisë pozitive. Vepra letrare paraqet energji pozitive.
Lexuesi profesional-krijuesi(shkrimtari)/lexuesi profesional-studiuesi (kritiku) në sh. XXI
Me zhvillimin e shkencës dhe teknologjisë, pra me avancimin e logjikës racionale, njerëzimi do të përballet me shumë rreziqe, zbulimi i armëve për shkatërrimin në masë (armët bërthamore), prishja e eko-sistemit nga ndotja që e shkaktojnë lëndët djegëse (derivatet e naftës), zhvillimi dhe avancimi i botës digjitale që solli inteligjencën artificiale etj. Përveç të gjithë këtyre gjërave që përmendëm, sot qenia njerëzore po rrezikohet edhe nga pandemia virusale Covid 19, një armik i pazbuluar dhe që ka marrë përmasa botërore. Në përgjithësi këto janë problemet që i tangojnë inteligjencës së kohës, probleme, të cilat komunitetin njerëzorë po e rrezikojnë. Ndoshta ky do të jetë shkaku që në botë të vihen trende të reja. Kjo është në përputhshmëri me atë që e parashikon filozofia (Haberman, Non Çomski, etj.) , sipas të cilëve, në sh. XXI do të vijë në shprehje krijimi i një realiteti të ri.
Nga ana tjetër kur është fjala për letërsinë, ajo nuk i parasheh gjërat, por jep ide. Letërsia nuk krijohet as për të kaluarën as për të ardhmen, por krijohet për të tashmen, pra jep ide për kohën. Kështu që më nuk shtrohet pyetja se Çka është letërsia?, por shtrohet pyetja se: Çka mund të bëjë letërsia?
Sipas Zhan Bodriar-it edhe letërsia duhet të lidhet me realitetin virtual. Të jetohet në bazë të asaj që e sheh në ekran dhe jo të preket realiteti real. Kjo nuk është e përshtatshme për letërsinë, sepse kultura euro-perëndimore dhe ajo amerikane japin idenë që botën ta shohim përmes ekranit. Kjo formë që bëhet përmes spektakularizmit e dëmton artin-letërsinë. Ky spektakularizëm që shihet në ekran është një shkëlqim i rrejshëm, sepse ky shkëlqim nuk zgjat shumë dhe shuhet, pra nuk e paraqet realitetin real, por i ngjan realiteti. Kështu jepet mundësia që të plasohen antivlerat, duke e pasur parasysh se gjithë kjo është në shërbim të tregut. Përmes kësaj forme popullarizohen individë me vlera të rrejshme. Duhet të bëhet një ridimenzionim, të pranohet diçka nga kulturat e lindjes, (nga ajo kineze, japoneze, indas, etj.), pra të bëhet një kompromis. Kjo do të mundësojë kthimin e vlerave të artit të mirëfilltë, ku vijnë në shprehje ndjenjat intelektuale (logjika emocionale), se nuk mund të jetohet në realitetin virtual. Kështu do të ndryshoj logjika, do të vijnë në shprehje paragjykime tjera mbi botën. Në këtë mënyrë artet (këtu hyn edhe letërsia) do të kenë mundësi të ripozicionohen. Gjithashtu do të kërkohet edhe një ripozicionim i lexuesit profesional. Një gjë të tillë lexuesit profesional ia mundëson fenomenologjia kritike, që e mbështesin disa studiues gjerman, francez, etj. Kjo është një metodë e re që i studion gjërat në thelb, njihet si kritika e kritikës, kështu përmes kësaj metode veprën letrare edhe një herë e ripozicionojmë. Pra, në sh. XXI edhe letërsia duhet tu përshtatet atyre parametrave që sjellin një logjikë të re. Kjo ka të bëjë me çështjen e leximit. Këtu vjen në shprehje lexuesi aktiv. Çka nënkuptojmë me lexuesin aktiv? Me lexuesin aktiv nënkuptojmë lexuesin që krijon identitetin e vet, pra gjatë leximit të veprës letrare nuk e ndjek tekstin, por nga teksti që lexon krijon botën e vet interpretative. Do me thënë, duke e ndjekur botën subjektive kritiku e ndjek edhe botën e vet aktive. Kështu, lexuesi profesional që do ta ngritë botën e vet mbi botën e një shkrimtari, atë e bën duke e përshtatur me botën që e jetojmë. Në këtë mënyrë lexuesi aktiv duhet ta ndërtoj botën e vet. Është shumë funksional mendimi i toricientit Alain Badiou (Alen Badiu), te vepra e tij ,,Logjika e botërave”, që thotë: ,,vepra artistike është një fushë e rrafshët, ku papritmas zbret një pikë (pika zero), e që nga ajo pikë kritiku do ta tërheq vizën dhe do ta krijoj figurën”.
