Shkumbin Gashi (1991) është shkrimtar i ri nga Kosova që jeton e vepron në Zvicër që nga viti 2017. Studimet bazike dhe master për psikologji i ka përfunduar në Universitetin e Prishtinës, ndërkohë që vazhdon studimet e Doktoraturës për psikologji klinike në Universitetin e Bernit në Zvicër. Romani i tij debutues, “Anormopatia”, ishte në listën fituese të konkursit të Shtëpisë Botuese “Buzuku” për roman. Romani i tij i dytë, “Nënë, më fol për ëndërrimtarët”, u prit jashtëzakonisht mirë nga lexuesi dhe fitoi çmimin “Rexhai Surroi 2020”për letërsi, nga grupi Koha.
HEJZA: Larg atdheut, larg vlerave kulturore të kombit, me valixhet plot kujtime, ndrydhur në vetmi e përmallime, lemeritur nga pesha e papërballueshme e asimilimit – ky është motivi krijues, apo është ai fat që i ndjek të mërguarit për të bërë letërsi të mirëfilltë. Dikur, krijuesit nga diaspora, shqetësimet letrar si rrjedhojë e rebelimit shpirtëror anti-pushtet (disidenca), i orientonin në krijimin e kryeveprave në letërsinë tonë shqiptare, sot këtë gjë e bëjnë me qejf, për ta përcjellë traditën e prurjeve të reja në letërsi dhe, përgjithësisht, në kulturë! Apo ndoshta, tashmë, ky vlerësim është demode, sepse, shkrimtari ynë sot, në kohën e globalizmit, kudo qoftë në botë, ai është në atdhe!
GASHI: Unë besoj se njeriu është produkt i kontekstit ku frymon e vepron. Teoria psikoanalitike e Zigmund Fojdit, ta zëmë, është produkt i Vjenës viktoriane. Shtypja e energjisë seksuale dhe rigjiditeti moral, dy karakteristika të asaj Vjene, janë, në fakt, edhe koncepte bazike në teorinë psikonalitike të Frojdit. Një pyetje që bëj unë është: cila do ishte teoria e Frojdit legjendar, po të kishte lindur, ta zëmë, njëqind vite më vonë?Ashtu si Frojdi që është produkt i Vjenës, edhe shkrimtari i diasporës, është, në masë të madhe, produkt i diasporës. Krijimtaria e tij, me përjashtime, ndërlidhet kryesisht me tematika që kanë për bazë raportin me atdheun. Por, njësoj si te dallimi në mes të Frojdit të lindur në epokën viktoriane dhe atij të lindur 100 vite më vonë, ka një dallim të madh, e besoj unë, mes shkrimtarit disident të diasporës si dhe shkrimtarit të vitit 2021, që jeton fizikisht në diasporë. I pari, ishte e shkruante për e në rrethana të jashtëzakonshme. Konteksti politik sikur i paracaktonte atij tematikën, bile edhe i caktonte një lloj detyre, si shërbim ndaj atdheut, të ishte zë revolte kundrejt pushtuesit. Duke qenë se shkrimtari që jetonte në atdhe, rrezikonte të burgosej, të persekutohej e të vritej (siç edhe kishte ndodhur shpesh), dukej sikur kjo detyrë i “kumtohej si urdhër ushtarak” shkrimtarit të diasporës. Tashmë, kur disidenca më nuk është nevojë, më duket mua se si shkrimtari në atdhe e si ai në diasporë nuk i kanë të paracaktuara këto detyra në raport me pushtuesin, dhe kanë një liri më të madhe në tematikë. Si rrjedhojë, shkrimtari “modern” i diasporës, motivin bazik e ka egoizmin, përfitimin direkt, le të shërbejë krijimtaria si terapi shpirtërore, a për të bërë emër në letërsi. Atdheu dhe shkrimtari tashmë kanë një raport tjetër, më të përafruar. Ky shkrimtar ka platformë të jashtëzakonshme për të promovuar veprën e tij në atdhe, por edhe mundësitë e udhëtimit janë më të favorshme. Nëse një shkrimtar që kishte migruar në vitet e 80-ta, arrinte të shkonte në atdhe, e shumta një herë në vit, e udhëtimi i kushtonte deri në 40-50 orë (siç më ka treguar dikush), tashmë njeriu shkon në atdhe të premten e kthehet të dielën (duke shfrytëzuar rrugët ajrore). Kjo përhumbja në vetmi e përmallime, sipas vëzhgimit tim, është një fantazmë e së kaluarës.
HEJZA: Gërshetimi i kulturës hispane me kulturën e indigjenëve përgjatë kolonializmit të “kontinentit të ri” (Amerikës), solli deri te “lindja e madhe” e Letërsisë Hispanoamerikane, e cila, botës letrare i dhuroi kryevepra të paarritshme, nxori një plejadë shkrimtarësh mbase të papërsëritshëm ndonjëherë! Mund të vërehet ndonjë element i tillë gërshetues te krijimtaria letrare e krijuesve tanë në diasporë?
GASHI: Deri sot, me aq sa kam parë unë, nuk kam arritur të vërej një gërshetim të tillë, le të themi, një gërshetim në mes të letërsisë evropiane me atë shqiptare, që, tash kur e mendoj, më duket një gërshetim fort interesant. Por, nuk e kam të njohur si proces. Besoj që ka nevojë edhe për shumë kohë, para se një gjë e tillë të ndodhë. Ka nevojë për më shumë hapje kulturore në mes të popujve vendas dhe atyre ardhacakë, gjë që nuk e shoh duke ndodhur. Për momentin, nuk ka shkëmbim të tillë në mes të kulturave vendase dhe ardhacake, deri në atë lartësi sa të krijohet një frymë e re letrare që krijon simbioza në mes të identiteteve. Po të më pyesnit para dhjetë vitesh, do thosha se nuk do shkoj shumë kohë para se diçka e tillë të ndodhë, por tash, me lëvizjet e fundit socio-politike, me nacionalizmin e hermetizmin identitar në rritje, mendoj se hendeku është rritur, sidomos në dekadën e fundit. Në një kontekst të tillë, ku frika është emëruesi i përbashkët, nevojitet shumë durim e kohë për bashkëdyzime frymash e kulturash letrare. Konteksti politiko-social i ngjizjes së letërsisë hispanoamerikane besoj që është i papërsëritshëm në kohë e hapësirë.
HEJZA: Është më me vlerë ndjekja e traditës për të sjellë “krijime unikale”, apo të bëjmë përpjekje që letërsinë tonë ta sjellim në gjuhën e popujve me të cilët bashkëjeton diaspora jonë! Sa stimulohet përkthimi, a kemi përkthyes të mirëfilltë në diasporë. Bibliotekat si dhe libraritë tona, gjithandej viseve etnike, po “gogësijnë” nga veprat e përkthyera nga letërsia botërore. Apo ndoshta ndani mendimin se çështja e përkthimit të veprave tona nga shqipja në gjuhë të ndryshme, është problem që duhet ta zgjidhin ekskluzivisht institucionet tona qeveritare dhe nacionale!
GASHI: Unë besoj se shkrimtari modern është i zhveshur nga detyrat kombëtare (përjashto ndoshta regjimet e pakta totalitare), dhe nuk ka për obligim të sjell krijime që i shërbejnë një ideologjie të caktuar patriotike (po deshi vet, ajo është diçka tjetër, por nuk e ka si ngarkesë). As nuk duhet të ledhatojë e t`i serviloset kulturave tjera. Me vlerë është që shkrimtari të krijojë një stil unik dhe të ndjek motive egoiste. Si rrjedhojë, vlerë për shkrimtarin modern është të shkruajë në atë formë që vepra e tij kalon kufijtë ndërkombëtarë. Të lexohet e përkthehet njëkohësisht në Tokio, në Uashington dhe në Tiranë. Kjo është idealja. Përkthyes të mirëfilltë kemi, edhe mundësi për të përkthyer libra po. Por, i takon shkrimtarit që t`i kërkoj ato mundësi, të kontaktoj shtëpi botuese, të kontaktoj agjentë letrarë, e të shpresoj që dikujt i tërheq vëmendjen vepra e tij. Unë nuk pres e as nuk besoj që “ka bukë” te ideja që institucionet tona qeveritare mund të bëjnë diçka në këtë drejtim. Detyra e shkrimtarit nuk është vetëm të shkruaj romanin, por edhe të gjej përkthyes, shtëpi botuese,të insistojë, të besojë në veprën e tij, e të shpresojë edhe për një “grimcë fati”.
HEJZA: Cili është raporti i atdheut me krijuesit shqiptarë të diasporës! Shtëpitë tona botuese që i kemi me bollëk, dinë gjë për këta shkrimtarë, apo nisin e i njohin sapo ndonjëri prej tyre të shpreh gatishmëri për vetëfinancim të veprave të veta? A mendoni se vetëfinancimi i botimeve është një “korrupsion kulturor”, i cili duhet të ndiqet, madje edhe me mbyllje të shtëpisë botuese nga organet respektive shtetërore?
GASHI: Vazhdoj të besoj se nuk ka ndonjë politikë, le të themi, armiqësore, që shtëpitë botuese vendase kanë kundrejt shkrimtarëve të diasporës. Nuk e shoh situatën si të tillë. Megjithatë, ka një mungesë të komunikimit në mes të shkrimtarit vendas dhe shtëpive botuese. Nuk e di se ku qëndron problemi e ku duhet drejtuar gishtin fajësues! Apo nëse duhet drejtuar ndonjë gisht drejtues. Unë e kam menduar shpesh se pse kur kaloj pranë librarive tona, ato janë të mbushura me Dostojevskin, Oruellin, Markezin,por edhe emra tjerë të huaj, e shumë pak shoh romane të shkrimtarëve shqiptarë, përjashto aty këtu ca raste të izoluara. Nuk duhet të harrojmë së shtëpitë botuese janë, në fund të ditës, biznese. Profiti i mban ato gjallë. Unë, si dikush që e ka shkrimin pasion (nuk e marr guximin ta pagëzoj veten si shkrimtar), i them vetes se ajo çfarë mund të bëj është të vazhdoj të shkruaj, të jem i guximshëm në shkrimin tim, e ta bëj romanin tim lukrativ për shtëpitë botuese. Kur lexuesit nuk i dhimbsen 5-6 euro për të blerë romanin tim, njësoj siç nuk i dhimbsen për “Gjuetarin e ballonave”, atëherë besoj që situata kthehet në një “win-win”, edhe për shkrimtarin, edhe për shtëpitë botuese. Të gjithë të kënaqur, apo jo! Shiko, në anën tjetër, jemi në një periudhë kur kemi mundësi të jashtëzakonshme për të arritur te publiku. Ka plot romane të famshme, që janë refuzuar nga shumë shtëpi botuese, e pastaj shkrimtarët kanë vendosur t`i publikojnë ato vet, e kështu kanë prekur majat e suksesit. Mendoj që nuk ka rrugë të gabuar për të arritur te lexuesi.
HEJZA: A e ka thënë akoma fjalën e vet kritika letrare për krijimtarinë që po zhvillohet në diasporë. Apo, janë dy vlera që po ecin paralelisht dhe assesi të takohen diku sy më sy!
GASHI: Që të jem i sinqertë, mendoj që kritika letrare, të paktën nga viti 1999 e këndej, ka marrë një kthesë jo fort profesionale, me idenë që të rralla janë analizat që ndërtohen në objektivitet, por më shumë kemi analiza letrare, të llojit “të kam mik, po shkruaj diçka për librin tënd”, duke e bërë kritikën jo objektive, jo përmbajtësore. Kam njohur dy-tre iniciativa të mira në Kosovë, që tentonin të ndërtonin terrenin për një kritikë konstruktive letrare, duke i përfshirë edhe shkrimtarët e diasporës, por këto iniciativa kishin jetë të shkurtër, fatkeqësisht. Ndoshta sepse ato kishin premisë analize përmbajtjen e romanit, e jo ndjenjat e kritikut për shkrimtarin. E kur kritika ka premisë analize përmbajtjen e romanit, ka në vete një formulë që nxit debat përmbajtësor dhe hap rrugë për argument dhe kundërargument. Por kjo mungon, frikësohem unë. Andaj, nuk do e shihja problematikën në raport me diasporën, do e shihja në raport me qëllimin e kritikës momentale. Në momentin që kritika do bëhet ashtu si edhe duhet të bëhet, do zgjidhet vetvetiu edhe kritika në raport me letërsinë e diasporës. Sado kontraverse, ne kemi nevojë për debate si ato të Heminguej me Faukner ose Updike me Rushdie, që përkundër që kanë pezëm emocional brenda, janë edhe përplasje mendimesh, idesh, botëkuptimesh, si rrjedhojë edhe do e dërgojnë edhe letërsinë në nivele tjera. Deri atëherë, mbesim me kritikë “favoresh”.
HEJZA: Antologjitë e më hershme të poezisë, por edhe të tregimit shqiptar, nuk janë llogaritur si të “kompletuara” pa përfshirjen e autorëve shqiptarë të diasporës! Sa vend zënë sot krijuesit nga diaspora nëpër antologjitë e tilla bashkëkohore? Apo nuk njihen fare nga hartuesit e antologjive, aq më pak nëse nuk paguajnë për përfshirje!
GASHI: I qëndroj prapa idesë që letërsia e diasporës nuk ka më atë statusin special. Nuk e ka as detyrën e disidentit, e si rrjedhojë nuk e ka as rolin e rezervuar në antologji, besoj unë. Ata që qëndrojnë prapa antologjive, tashmë filtrimin nuk besoj që e bëjnë në bazë të lokacionit gjeografik të shkrimtarit. Kjo ideja e pagesës, më duket se meriton debat më të gjerë e nuk e di a mund t`i jap përgjigjen e duhur, por edhe mund të ketë një të vërtetë në këtë mes. Edhe mund të ketë shkrimtarë nga diaspora që paguajnë për të qenë pjesë e antologjive. Por shiko, sharlatanizmi është fatkeqësisht pjesë e letërsisë botërore, është si parazit që rritet në të gjitha kushtet atmosferike. Unë, që nuk e marr veten për autoritet vlerësimi, por shoh në rrjete sociale, shkrimtarë që paraqesin me mburrje mirënjohje e diploma nga organizata fiktive. Disi më zhgënjen kjo. Ja një rast, dikush në facebook me shkroi e më kishte përgatitur një diplomë që thoshte “poeti më…” e kjo më habiti, se unë as nuk isha i vetëdijshëm që kisha konkurruar për një të tillë, e as poet nuk jam. Unë kam shkruar dy romane deri tash. Përveç nëse ka një të dytë si unë, e unë nuk jam i vetëdijshëm. Andaj, mendoj që duhet të kemi parasysh kontaminimet e ndryshme që mund të na e godasin letërsinë, e të besojmë në shkrimtarët që veprimtarinë e tyre e ndërtojnë mbi vlera e standarde. Pastaj, a jeton ai në Tiranë, Cyrih apo Prishtinë, pak ka rëndësi kjo gjë.
HEJZA: Jeta letrare e shqiptarëve sot është më e pasur se dikur apo më e varfër?
GASHI: Sot ka më shumë njerëz që shkruajnë, që marrin guximin të ëndërrojnë nga syzet e shkrimtarit. Por kuantiteti jo domosdoshmërish përkthehet në kualitet. Përkundrazi, në kontekstin ku veprojmë tash, rrezikojmë të futemi në një mungese serioziteti të skajshëm. Ne tash kemi problem me shpërndarjen e përgjegjësisë. Besoj ky është ai armiku tinëzar, por shumë efektiv, që shpesh injorohet nga ne. Numri më i vogël i shkrimtarëve në të kaluarën, i ka vënë ata para një lloj kontrate të paformalizuar, përmes së cilës ata ishin të vetëdijshëm për rolin e tyre, për ndikimin që mund të kishin, por edhe për dëmet që vepra e tyre mund t`i bënte. Sot kontratat e tilla nuk ekzistojnë. Kushdo mund të shkruajë dhe si rrjedhojë shpërndarja e përgjegjësisë është e madhe…e frikshme. Asnjë filtër nuk e kemi (as bile edhe kritikën letrare), e kjo përkthehet në letërsi jo serioze, në mungesë guximi për origjinalitet. Unë mendoj se kemi shumë “Kadare të rinj”, por pak emra origjinal që tërheqin vëmendjen me stilin e tyre, le të mos jetë detyrimisht rebelues, por të ketë autenticitet. Andaj, edhe pse ka potencial për të pasur një jetë të pasur letrare, këtë potencial nuk jemi duke e shfrytëzuar as për së afërmi. Unë dy romane kam shkruar, e shpresoj të kem frymë e inspirim të shkruaj edhe shumë tjerë, por e kam jashtëzakonisht të rëndësishme që libri im të blihet se nxit një reflektim a emocion te lexuesi, se lexuesi do thotë “libër të tillë nuk kam lexuar”, e jo të më blihet libri nga lëmosha, ose çfarëdo arsyeje tjetër, që nuk është e lidhur me përmbajtjen e romanit.
