Nuk kan? kaluar as tre muaj nga botimi i romanit “Funerali i pafundm?” i shkrimtarit t? mir?njohur Visar Zhiti n? gjuh?n italishte, nga sht?pia botuese, edhe kjo e mir?njohur, Rubbettino. N? Itali botohen çdo muaj dhjetra libra n? origjinal apo t? p?rkthyera nga autor? t? ndrysh?m t? huaj. Zgjedhja e tyre ka kriteret e veta cil?sore apo treg?tare. Vepra e Visar Zhitit hyn pa m?dyshje n? kriterin e par?. Fakti q? gjen jehon? n? median italiane, në faqet e dy gazetave t? m?dha komb?tare, asaj kryesores së ipeshkvijve t? Italis?, “Avvenire” dhe asaj t? Milanos, “Il giornale”, n?p?rmjet shkrimesh cil?sore kritike, ?sht? mjaft inkurajues p?r suksesin e vepr?s n? publikun italian.
Po kush jan? autor?t e shkrimeve më të fundmë? Jan? gazetar? e shkrimtar? t? shquar n? jet?n kulturore t? Italis?. Poeti Davide Brullo ?sht? autor i 25 v?llimeve me tematika t? ndryshme e t? larmishme, poezi, shkrime kritike, shkrime t? historis? s? krishterimit e t? p?rfaq?suesve t? tij t? shquar q? nga Sh?n Agostini tek Sh?n Françesku, libra mbi poet?t e revolucionit rus apo Kafk?n e mjaft t? tjera. ?sht? nj? veprimtari p?r t’u respektuar, sidomos po t? mbahet parasysh fakti se ende nuk ka mbushur dyzet vjeç, ?sht? i dat?lindjes 1979.
Shkrimi i m?poshtmë u botua n? flet?n letrare “Album” t? gazet?s q? ka p?r botues v?llan? e Silvio Berluskonit, “Il giornale”. N’at? shkrim vler?sohet lart vepra “Funerali i pafundm?”, nj? krijim q? na kujton bot?n e Dostojevskit e n? t? cilin “ylli i lirik?s shqiptare”, simbas autorit, pohon vdekjen e “mendimit t? nj?suar” t? asaj bote, m? se 70 – vjeçare, n? t? cil?n popuj t? t?r?, mes t? cil?ve edhe bashkatdhetar?t e autorit t? librit, e gjet?n veten n? nj? vargan t? pafund mjerimi dhe krimi shtet?ror t? pand?shkuar. Por p?r kritikun Brullo ideja p?rgjith?suese e romanit i kalon shum? kufijt? e koh?s dhe t? Vendit n? t? cilin p?rfytyrohet zhvillimi i subjektit, duke marr? p?rmasa universale q? v?rehen n? t? gjitha diktaturat e ndryshme t? historis? s? njer?zimit. “Leximi ?sht? nj? zbritje n? mitr?n e llahtar?shme t? shekullit, ku gjithshka ?sht? e vdekur, duke vdekur, q? do t? vdes?...” Kjo ?sht? tablloja q? p?rfton kritiku nga leximi i vepr?s e cila p?r t? ?sht? “nj? roman n? vargje i jashtzakonsh?m”.
Alessandro Zaccuri, i lindur n? La Spezia m? 1963, ?sht? shkrimtar, gazetar dhe bloger italian. Ka studjuar dhe ?sht? diplomuar p?r let?rsi klasike (me nj? tez? mbi filologjin? mesjetare dhe humaniste) n? Universitetin Katolik t? Milanos. Emri i k?tij universiteti, me nj? dhimbje t? fort? n? zem?r m? sjell nd?rm?nd emrin e nj? djaloshi t? shk?lqyer, Atjon Zhiti, q? studionte aty e q? na ka lënë një libër me ese e një album me piktura, të vlerësuara dhe ato në Europë...
E kujtoj se kopertina e romanit “Funerali i pafundmë” në botimin italian është vepër e tij.
Kritiku tjetër, Alessandro Zaccuri bashk?punon me gazet?n “Avvenire” dhe periodik?t “I huaji” dhe “Leximet”. ?sht? autor romanesh, esesh t? kritik?s letrare, pregatit?s p?r shtyp t? veprave t? shkrimtar?ve si Elio Fiore, Camillo Sbarbaro, Ray Bradbury, André Malraux. ?sht? autor i dhjet? v?llimeve, mes t? cil?ve kat?r romane, dhe fitues i disa çmimeve letrare si Biella, Frignano, Basilicata, Mondello, Comisso dhe finalist i çmimit Campiello.
Duke v?n? theksin shkurtimisht mbi disa nga vlerat m? t? spikatura t? romanit, mendoj se shkrimi i Zaccurit ?sht? nj? dhurat? e bukur n? k?t? fillim viti, jo vetëm p?r autorin e vepr?s, por dhe p?r t? gjith? lexuesit, italianë dhe shqiptar? q? me t? drejt? krenohen me emrin e Visar Zhitit, i cili, simbas tij, ?sht? “... nj?ri nga z?rat m? t? r?nd?sish?m t? let?rsis? s? re shqiptare, Zhiti ?sht? i njohur dhe i vler?suar n? Vendin ton?”. Botuesi i vepr?s n? kapakun e mbram? t? librit shkon edhe m? tutje n? vler?simin e shkrimtarit ton? t? madh. Ja çfar? thuhet aty : “.... P?rveç se i ka dh?n? nj? ndihmes? tep?r t? lart? e origjinale panoram?s letrare ballkanike, tregimet e tij, romanet e tij ashtu si dhe eset? e tij kan? fuqizuar lirin? intelektuale dhe jet?n demokratike t? Shqip?ris?...”
Pa dashur t? hyj n? holl?sit? e shfaqjeve t? nj? q?ndrimi t? turpsh?m t? ish Kryetarit t? Shtetit, por edhe t? ndonjë media në nivelin e “keqshkruesve” t? internetit n? Shqip?ri, t? cil?t me disa veprime t? tyre n? vitet e fundit, kan? shkaktuar shqetësime të tepërta, banale, të këqia, t? pamerituara për të gjithë ne dhe në veçanti për shkrimtarin m? t? shquar t? pas komunizmit shqiptar, prandaj këto shkrime i shoh dhe si vazhdim i një kund?rveprimi shum? t? fort? nga shumica e sh?ndosh? e opinionit publik, vendas dhe të huaj, por që përbëjnë dhe nj? k?naq?si estetike, tejet t? merituar, jo vet?m p?r Visarin, por p?r t? gjith? shqiptar?t e ndersh?m e dashamir? t? kultur?s, veçan?risht p?r ata q? kan? jetuar s? bashku me t? n? galerit? e mallkuara t? Spaçit.
N? POEM?N E ZHITIT VDEKJA E “MENDIMIT T? NJËSUAR”
nga DAVIDE BRULLO
I pakapsh?m, poeti vazhdon t? jet? i d?nuar nga regjimi. I torturuar, i posht?ruar, i fyer, poeti ?sht? q?ngji i flijuar i “terrorit t? kuq”, komunizmit. Nj? shembull i af?rt. Shqip?ria e Enver Hoxh?s. Nj? lloj Koreje e Veriut anakronike e futur si nj? thik? n? ijen e majt? t? Evrop?s. Jemi n? vitin 1979, poeti ?sht? 27 vjeç dhe ?sht? ylli i lirik?s shqiptare. Quhet Visar Zhiti. I arrestuar p?r “agjitacion e propagand? kund?r Shtetit”, n? gjyq gjyqtar?t val?visin poezit? e tij. “Borgjeze e dekadente” vendosin. “T? shkruara me nj? gjuh? hermetike, armike t? realizmit socialist”.
Dukej se ishte 1937, n?n thundr?n e Stalinit, por ishte pardje. Poeti u d?nua me pun? t? detyruar. Punonte n?n tok?, p?r t? nxjerr? bak?r. Si nj? Orfe q? ka humbur edhe per?ndit? e n?ntok?s, veç Euridiçes. S? bashku me t? ishin intelektual?, shkrimtar?, poet?. Kur e kam takuar m? tha se shk?mbenin kontraband? poesit? e Walt Whitman-it e t? Baudelaire-it, faqe t? romaneve t? Dostojevskit. “U kapa pas poezis?, p?r t? mos u çmendur. Shkruaja n? err?sir?, nat?n, pa let?r e pen?, shkruaja n? kok?”. Tet? vite burg.
M? 1991 ikja. Milano, Gjermani, Shtetet e Bashkuara. Jeta dal?ngadal? e shp?rblen. Visari ?sht? m? par? ambasador i Shqip?ris? n? Vatikan, prej pak kohe n? ambasad?n shqiptare n? Shtetet e Bashkuara, n? Washington DC. Poezia e tij, edhe p?r fuqin? etike, “shembullore dhe e mrekullueshme” (k?shtu shkruhet n? numurin e N? form? fjal?sh, kushtuar Poet?ve t? tok?s s? Shqip?ris?, 2002), kalon shpejt n? Itali.
Mbasi kishte botuar, m? 2014, Per?ndia mbrapsht dhe e dashura botuesi Rubbettino ka nxjerr? n? librari, n?n kujdesin e zakonsh?m t? Elio Miracco-s, Funeralin e pafundm?, roman n? vargje i jashtzakonsh?m, q? kashtis ankthin uajtmanian t? k?ng?s me marram?ndjet e Mario Luzi-t ( i t? cilit Zhiti ?sht? p?rkthyesi). N? fakt, poema n? 66 oda t? k?tij kund?r – Nerude, i botuar n? origjinal m? 2003, ?sht? varrimi, 100 vjet mbas Revolucionit rus, t? “mendimit t? nj?suar” (nga ana tjet?r, “t? mendosh ndryshe t? nd?rlikohet jeta”), t? Shtetit si “varrmih?s”, t? diktatorit si proletariati i bashkuar (“N? vdekjen e diktatorit mbret?ron nj? hije e r?nd? n? t? gjith? Shtetin dhe nj? ang?shti, duket sikur ka vdekur edhe vendi. A do t? gjindet m? nj? tjet?r shtyp?s kaq i sukses?sh?m ?”)
Leximi ?sht? nj? zbritje n? mitr?n e llahtarshme t? shekullit, ku gjithshka ?sht? e vdekur, duke vdekur, q? do t? vdes?, nd?rmjet funeralit t? Stalinit (por “t? nj? tjet?r Stalini ..... varroseet sosia sepse origjinali duhet t? jetoj?” ) dhe atij t? “kund?shtar?ve ... t? b?r? cop? e çik?”, me pjes? t? nj? ironie cinike (“ Partia filloi t? marr? vendime t? çudit?shme / shpallte tradh?tar? edhe t? vdekurit / Po ku ka tradh?tuar, P?rtej varrit ?”)
N? k?t? valle t? çmendur ferri megjithat? shp?rthen dashuria, epshore (“ Q? nj? dit? do t? vdisja, e dinja, por q? t? b?nja dashuri n? nj? funeral, nuk m’a ka marr? mendja kurr?), madje n? “form? piramidale”. Megjith?se i prashitur nga pushteti, poeti gjith?nj? ulurin “po”-n? e tij mizore jet?s.
(Marr? nga “IL giornale”, 6 n?ndor 2017)
ZHITI, VDEKJA SI ALEGORI E TOTALITARIZMIT
nga ALESSANDRO ZACCURI
Arkivoli val?vitej aty posht?, i paarritsh?m n? krye t? varganit t? p?rmortsh?m. Nuk ?sht? e qart? se cili ?sht? i vdekuri, por vargu vazhdon ecjen, gjith?nj? e m? tep?r i kapitur e i zb?rthyer, sikur se mbas ark?mortit mos t? ishin m? t? gjall?t, por t? vdekurit t? ringjallur nga nj? e shkuar q? p?rndryshe rrezikohej t? ishte harruar. ?sht? nj? valle e veçant? vdek?sore ajo q? poeti shqiptar Visar Zhiti v? n? sken? n? k?t? Funeral t? pafundm?, roman n? vargje i p?rkthyer mrekullisht nga Elio Miracco n? nj? italishte q? ruan ashp?rsin? dhe guximin e sprov?s s? origjinalit : kapwrcimet e papritura q? ngren? krye nga nj? kapitull n? tjetrin, pjes? t? gjata gati n? proz? q? p?rmblidhen n? epigrame, t? çemuna gaztore dhe rrokullisje dramatike, nj? faqe e bardh? p?r t? l?n? t? kuptohet se pragu i t? path?n?shmes ?sht? arritur.
I lindur i d?nuar, me pun? t? detyruar, nga regjimi i Enver Hoxh?s p?r poezit? e tij, t? gjykuara faj?sisht “hermetike”, i b?r? me koh? nj?ri nga z?rat m? t? r?nd?sish?m t? let?rsis? s? re shqiptare, Zhiti ?sht? nj? autor i njohur dhe i vler?suar n? Vendin ton? edhe n? saj? t? bashk?punimit me gazet?n “Avvenire”. N? krahasim me librat tashm? t? p?rkthyera n’Itali (p?rmbledhjet e poezive Kryq mishi dhe Rr?fime pa altar, t? dalura p?rkat?sisht m? 1998 dhe 2013, romani Per?ndia mbrapsht dhe e dashura i botuar gjithmon? nga Rubbettino m? 2014) Funerali i pafundm? shquhet m? shum? p?r prirjen m? t? theksuar ndaj kategorive t? paradoksales, n? vij?n e kund?rshtimit, jo vet?m politik, q? bashkon shum? nga shkrimtar?t e dal? nga shk?rmoqja e sistemit komunist ballkanik. Megjithat?, pavar?sisht nga gjithshka, poemthi k?mb?ngul?s tregimtar i Zhitit nuk ?sht? nj? dokument i d?shp?ruar, por d?shmia e nj? shprese t? paarsyeshme por t? q?ndrueshme. “Kam ?nd?rruar sikur t’ishim n? nj? ?nd?rr” thot? personazhi kryesor, t? cilin autori e ngarkon t? flas? n’em?r t? tij, edhe se e mund?shme por jo e sigurt? q? ai karvan i p?rmortsh?m mund t? jet? nj? rikthim pak i mbuluar i vuajtjeve t? p?suara nga poeti gjat? burgimit n? minier?n e Spaçit : “Burri u rr?zua. Ata mbrapa u munduan t? mos e shkelin, kaq mund?n t? b?nin”. Sa m? shum? zgjatej, aq m? shum? rrug?timi merrte nj? ecuri vdek?sore, sepse “çdo varrim, ashtu si Shteti ka pjes?n e vet t? paarsyeshme” dhe asnj? zbulim, as vet? ai i p?rmbajtjes s? v?rtet? t? ark?mortit, nuk dukej se kishte fuqin? t? nd?rpriste magjin? : “ngrita kok?n i shastisur dhe pash? t? drunj?zuar kup?n e qiellit si nj? ark?mort t? brejtur nga krimbat e yjve”.
I konceptuar si alegoria e totalitarizmit, Funerali i pafundm? kthehet n? nj? p?rsiatje m? t? gj?r? mbi gj?ndjen njer?zore, nd?rmjet instiktit t? mbijetes?s dhe fatit t? p?rbashk?t : “Ne i p?rkasim t? gjith? vdekjes e mbi t? gjitha n? nj? funeral”, shkruan Zhiti, duke b?r? t? dep?rtojn? n? bashk?koh?sin? fjal?t e dashura t? Et?rve t? shkret?tir?s.
Marr? nga gazeta “Avvenire”, 5. 01. 2018
I shqip?roi Eugjen Merlika
