Në një periudhë të shkurtër, u gjeta i rrethuar nga tetëdhjetë e tre delegatët e Kongresit, muslimanë dhe të krishterë, të cilët kishin ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë, pavarësisht, nëse ato ishin apo jo të pushtuara prej ushtrive të huaja. Kongresi u hap menjëherë. Në mbledhjen e parë të 28 Nëntorit 1912, u votua unanimisht Shpallja e Pavarësisë. Tubimi më pas u ndërpre dhe anëtarët u larguan nga salla për të ngritur në shtëpinë time, në shtëpinë ku isha lindur, dhe ku kishin jetuar paraardhësit e mi, në mes të përgëzimeve të mijëra njerëzve, flamurin e lavdishëm të Skënderbeut, i cili kishte fjetur i palosur për 445 vitet e fundit. Ky ishte një moment i paharrueshëm për mua; me duart që më dridheshin, me shpresë dhe krenari, fiksova në ballkonin e banesës së vjetër, Flamurin e Sovranit të fundit kombëtar të Shqipërisë. Dukej, sikur shpirti i heroit të pavdekshëm, kaloi në ato momente si një zjarr i shenjtë, mbi kryet e gjithë popullit.
Është shkruar shumë për Ismail Qemalin, por kjo dëshmi e Ismail Qemalit botuar, në korrik të 1917 në revistën periodike angleze “The Quarterly Review “, një revistë e njohur kulturore politike, e themeluar në mars 1809, botuar nga London Publishing House e John Murray, shtypur njëkohësisht në Londër dhe New York, është ajo që jep, një tablo më të plotë të ditëve, para dhe pas Shpalljes të Pavarësisë të Shqipërisë, e parë dhe rrëfyer me perspektivën e vetjake të Ismail Qemalit botuar vetëm pesë vjet pas Shpalljes së Pavarësisë. Prandaj një pjesë të së cilës e kam zgjedhur t’ia jap lexuesit, në këtë 106 vjetor, shërben si dëshmi direkte sa e thellësisë së mendimit, sa të ndjenjave, gjykimeve patriotike aq dhe të iluzioneve dyshimeve dhe gabimeve, sa të dritëhijeve, aq edhe të patriotizmit të zjarrtë të plakut të urtë, Ismail Qemali. Është një mundësi e mirë për të gjykuar faktet vetë.
Ne numrin e saj 452, të shtatorit 1917, Ismail Qemali, botoi siç e shihni në këtë kopertinë, shkrimin “Shqipëria dhe Shqiptarët” ( Albania and the Albanians), ku parashtron historinë e kombit shqiptar dhe rëndësinë që shqiptarët, duhet të kishin shtetin e tyre të pavarur. Ismail Qemali nuk ishte i panjohur për shtypin britanik, ai i kishte dëshmuar kujtimet e tij, gazetarit Somerville, në librin, ‘The memories of Ismail Kermal Bey’, (Kujtimet e Ismail Qemal Beut), me parathënie nga William Morton Fullerton, dhe që qenë botuar në Londër me 1920, pas vdekjes se tij, por në to, përfshihej koha e tij në Perandorinë Osmane dhe nuk përfshiheshin ngjarjet e pas vitit 1910. Megjithatë, gjatë hulumtimeve të mia, në referencat ku shkruhej për Ismail Qemalin e Shqipërinë, përmendej shpesh pikërisht, ky artikull i kësaj prestigjiozeje Britanike, qe jetoi gjer kur u mbyll në vitin 1967. Ndaj u nisa për udhë dhe e gjeta këtë shkrim aq me vlerë për historinë tonë kombëtare.
Në pjesët që kam zgjedhur për t’u paraqitur sot, janë sa shqetësimet dhe gëzimet, sa dilemat dhe paqartësitë e kohës të lëvizjes sonë kombëtare, dhe të vetë shpallësit të Pavarësisë Kombëtare, Ismail Qemali Bej Vlorës. Këtu do të shihni nëpërmjet optikës dhe perspektivës dhe këndvështrimit të gjykimit të tij, madhështinë dhe dobësitë e babait të kombit shqiptar, iluzionet e fundit mbi Perandorinë Otomane, dhe kthesën e madhe për pavarësi kombëtare, besimin dhe zhgënjimin nga Fuqitë e Mëdha, si edhe përshkrimin e gjallë e të drejtpërdrejtë të ngjarjes më të madhe, ngritjes së Flamurit Kombëtar, më 28 Nëntor.
Në artikullin e tij, pas disa parashtrimeve historike të çështjes kombëtare, Ismail Qemali bën një analizë të kohës dhe të gjendjes së Shqiptarëve në kohën e Revolucionit Xhonturk (*), si parakusht i shkaqeve të fillimit të lëvizjes sonë kombëtare.
“Duhet të pranojmë se Abdul Hamidi, shkruan Ismail Qemali, që ndiqte shumë nga afër çdo lëvizje shqiptare dhe, qoftë për arsye personale a politike, por ai nuk arriti t'u kushtonte vëmendje më serioze kërkesave dhe ndjesive të këtyre subjekteve. Faza e fundit e çështjes Maqedonase, dhe vendimi i marrë nga Evropa lidhur me organizimin e atij vendi, u dukej shqiptarëve, se mund të komprometonte unitetin e tyre kombëtar. Ata filluan, për pasojë, të ndiejnë një shqetësim akut, duke pyetur veten, se çfarë fati do ta priste vendin e tyre. Pikërisht, në këtë këndvështrim kritik, turqit e rinj kërkuan ndihmën e shqiptarëve për realizimin të programit të tyre politik, i cili në fillimet e para, dukej se ishte në përputhje me aspiratat kombëtare shqiptare "për bashkimin e të gjitha elementëve të ndryshëm etnikë, nën të njëjtin flamur të drejtësisë dhe barazisë, duke u krijuar atyre idenë se kështu ata mund të kontrollonin çdo ambicie të huaj”.
Dhjetë mijë shqiptarë të armatosur u tubuan në Ferizaj më 15 korrik 1908 dhe i dërguan Sulltanit një telegram të famshëm, që i bëri atij, një përshtypje më të madhe sesa të gjitha demonstrimet e turqve apo të gjitha përfaqësive diplomatike të Evropës.
Në atë kohë isha në Paris, pohon Ismail Qemali. Më 22 korrik Muhixhedin Beu, i ngarkuari me punë i Turqisë, më zgjoi në orën një të mëngjesit për të më treguar një telegram të posaçëm nga Sulltani, i cili e shprehte kështu qëllimin e tij si mëposhtë: Nëse do t’ia kishte lejuar koha, do të më kishte dërguar mua njeriun e vet të besuar, Iliaz Beun, për të biseduar me mua se çfarë do të qe ishte gjëja më e mirë që duhej të bëhej të atë moment kritik. Ai i kishte thënë atij, “Shkoni tek Ismail Beu menjëherë dhe lutuni atij që t'ju japë mendimin e vet me shkrim, të cilin, pastaj ai do t’ia përcillte Sulltanit me telegraf. Unë i dorëzova përfaqësuesit të Sulltanit përgjigjen time, e cila e këshillonte Madhërinë e Tij, që pa asnjë moment vonesë, të shpallte Kushtetutën, që ishte i vetmi mjet i efektshëm dhe mënyra e vetme e sigurt, për të grupuar të gjithë popujt e Perandorisë nën fronin e tij. Unë, duke e kuptuar moralin dhe mentalitetin e turqve të rinj, si dhe motivin e tyre për kursin politik që po ndiqnin, gjithashtu i rekomandova, që Madhëria e Tij të merrte të gjitha masat e nevojshme, për të parandaluar një agresion nga ana e aventurierëve në pushtet, dhe të tërhiqte me vete pa ndërhyrjen e tyre si pa e kuptuar me rastësi edhe ndihmën ndaj popullatës shqiptare. Kështu dy ditë më vonë, u shpall Kushtetuta; dhe në përputhje me rregullin e ri Sulltanit, siç i kisha shkruar atij në planin tim, të cilin ia kisha parashtruar para të ngarkuarit me punë, i cili, siç duket, ia ishte dërguar sovranit nëpërmjet po të njëjtit kanal diplomatik.”
“Shpejt, pohon Ismail Qemali, shqiptarët zbuluan qëllimet e vërteta të Komitetit të Bashkimit Përparimit dhe e perceptuan edhe hendekun që qëndronte ndërmjet - koncepteve të tyre politike dhe programit të Unionistëve.
Me bashkim, shqiptarët kuptonin një grupim popujsh të ndryshëm nën flamurin e Kushtetutës osmane, i cili do të forconte Perandorinë nëpërmjet bashkimit së të gjithë popujve të saj, duke ua garantuar secilit popull ekzistencën e vet kombëtare. Komiteti, nga ana tjetër, mendonte vetëm për bashkimin e të gjithë popujve të ndryshëm, duke i detyruar ata që të mohonin origjinën e tyre kombëtare, dhe kështu, në përpjesëtim edhe me konfirmimin e pjesëmarrjes së tyre në qeveri, qe shtuar dhe rritur edhe ambicia e tyre për ta realizuar këtë program. Rrjedhoja e parë, si pasojë e veprimit të tyre, ishte aneksimi i Bosnje dhe Hercegovinës nga Austro-Hungaria dhe shpallja e pavarësisë së Bullgarisë.”
Gjatë qëndrimit tim në qytetin tim të lindjes, shton Plaku i Vlorës, mësova nga një burim i besueshëm, se cila ishte ideja kryesore e Komitetit, dhe sesi Komiteti Qendror i Selanikut, e kishte hartuar planin për ta venë në jetë këtë ndryshim politik. Qëllimi i tij, ishte të siguronte një përparësi të trefishtë: Së pari, rritjen e popullaritetit të tyre në të gjithë vendin, së dyti, të bënte diskreditimin e ish-burrështetasve osmanë, të cilët, në atë kohë kërkonin t'i hiqnin qafe me çdo kusht, dhe së treti, të përdornin likuidimit e tyre politik si mjet për ta çliruar vendin nga ndikimi i huaj, në mënyrë që të mund të zbatonin politikën e tyre të unifikimit racor, me një forcë më të madhe.
Kur u ktheva në Stamboll, të gjitha këto çka po ndodhnin, nxitova t'ia vija në dukje Qamil Pashës, dhe i kërkova atij, që të mos toleronte më punën e komiteteve revolucionare, ekzistenca e të cilave përbënte një anomali dhe një rrezik të madh për krijimin e një qeverie të rregullt. Po për fat të keq, Veziri i Madh i motçëm, veproi gabim dhe u përpoq ta përdorte këtë paralajmërim, si një topuz për të frikësuar Sulltanin. Komiteti, duke u rritur e fuqizuar u bë edhe më i guximshëm, dhe pa pritur përfundimin e bisedimeve me Austro-Hungarinë dhe Bullgarinë, e mori pushtetin me anën e një grusht shteti.
Akti i parë i Kabinetit të parë Unionist, ishte shpallja e ligjit të famshëm drakonian mbi shtypjen e çetave, qëllimi i vetëm i të cilit, ishte të legjitimonte, një përpjekje kriminale osmane ndaj Shqipërisë. Turqit e Rinj, të cilët shihnin tek shqiptarët, veçse muslimanë, që nuk kishin ide politike, përtej shmangies së pagesës së taksave, ishin të bindur, se me drejtimin dhe ushtrimin e presionit, ata do të bëheshin shtetas osmanë të dëgjueshëm, dhe otomanë të zakonshëm të urtë, dhe kësisoj do të shërbenin si një shembull për kombësitë e tjera. Duke e ushqyer këtë shpresë, ata bënë, në një kohë prej më pak se dy vitesh, katër ekspedita kundër Shqipërisë. Por, shqiptarët, të cilët gjatë shekujve u kishin rezistuar fuqive të kaq shumë perandorive të mëdha, të cilët, nuk kishin fjetur rehat as në kohën e Abdul-Hamidit, dhe nuk ishin tmerruar fare nga këto përpjekje të turqve. Përkundrazi, politika agresive e turqve të rinj, ishte tharmi që shkaktoi ringjalljen e ndjenjave të tyre kombëtare, duke i gjallëruar e ushqyer e duke i bërë gjithnjë e më të freskëta. Sukseset që ushtritë e Xhavidit dhe Shefqet Pashës kishin arritur aty-këtu mbi shqiptarët, vetëm sa e nxitën flakën e revoltës së tyre.
Megjithatë, shqiptarët, entuziazmi i të cilëve kurrë nuk i çon ata përtej karakterit të tyre natyror, bëri që, madje, edhe në këtë moment kritik, të jepnin prova për vetëpërmbajtje politike dhe të tregonin largpamësi. Ndërkohë që gjaku i tyre po ziente për mbrojtjen e të drejtave të tyre kombëtare, unë, në cilësinë e liderit, me kolegët e mi shqiptarë, bëmë çdo përpjekje të mundshme, si në mbledhjet publike të Parlamentit, ashtu edhe në takimet private me ministrat edhe në Dhomën e Parlamentit, kjo edhe për arsye, dhe të një ndjenje të detyrës patriotike, duke u treguar atyre ndjenjat e vërteta, të cilat ushqenin shqiptarët, në përgjithësi, si ndaj Sulltanit dhe Perandorisë së tij, nga ana tjetër ne iu vumë në dukje atyre edhe rrezikun nga një lufte e pakuptimtë. Por fatkeqësisht, të gjitha paralajmërimet tona të sinqerta, nuk u morën parasysh.
Në verën e vitit 1911. Shkruan Ismaili, shkova në Cetinë, për t'u bashkuar me krerët e Malësoreve, të cilët ishin strehuar pas kërcënimeve të Shefqet Turgut Pashës, me gjithë familjet e tyre në Malin e Zi. Duhet të shpreh këtu, mirënjohjen tonë për mbretin Nikolla, i cili më ndihmoi në detyrën time, dhe me mikpritjen e tij miqësore, e cila i ndihmoi familjet që ishin strehuar në Malin e Zi me dashamirësi e njerëzillëk. Pas një rezistence të guximshme, të gjithë delegatët e malësorëve, nënshkruan në një takim në Gërçë, një memorandum, të hartuar në nxitjen time, që përmbante dymbëdhjetë pikat e kërkesave kombëtare, duke përsëritur edhe një herë sigurimin e ruajtjes të lidhjeve me Perandorinë Osmane. Për fat të keq, kjo periudhë paqeje ishte mjaft e shkurtër. Dhoma e re, zgjedhja e të cilës ishte imponuar me qëllimin e forcimit të pozitës të një qeverie otomane të pastër turke, filloi sërish lojën e vjetër, duke marrë me një dorë sot, atë çka e kishin dhënë me dorën tjetër dje.
I shqetësuar nga ky qëndrim i ri i Portës-s dhe, duke u bindur se lufta e Turqisë me Italinë do të çonte në një luftë të përgjithshme në Ballkan, duke e rrethuar Shqipërinë nga të gjitha anët, unë u drejtova, me një qarkore nga Nica, ku banoja, bashkëkombësve të mi, duke u bërë me dije kështu të gjitha qendrave shqiptare, dhe, duke iu kujtuar atyre, domosdoshmërinë për të qenë të gatshëm, për t'u përballur me çdo eventualitet.
Këto masa të zymta, dhe pakënaqësia e përgjithshme e shkaktuar nga Lufta Tripolitane, e detyruan Shqipërinë të hynte në një kryengritje të përgjithshme. Egërsia e ashpër e turqve të rinj, në përpjekjen e tyre për të absorbuar popujt e ndryshëm, e bëri rezistencën tonë të pashmangshme, dhe na detyroi që të luftonim vetë për të garantuar jetën tonë si komb.
Të sfiduar dhe të sulmuar në ekzistencën tonë si popull, edhe pse menduam se kjo luftë do të ishte në kundërshtim me dëshirën për të qëndruar brenda Perandorisë, ne kishim, mbi të gjitha, të drejtën për të punuar për shpëtimin e vendit tonë. Kryengritja e Përgjithshme dhe lufta ndaj Perandorisë ishte eminente. Duke e lënë Vlorën përsëri për të shkuar në Stamboll, unë u vizitova kur mbërrita në Trieste, nga koloneli Beshkir, i cili më tha, se Princi Mirko i Malit të Zi, donte të bisedonte me mua në Porto-Rosso, afër Triestes. Kur e takova princin ai më paraqiti një telegram nga mbreti, babai i tij, që më ftonte ta takoja atë në Tivar, për të diskutuar mbi rolin që mund të luante Shqipëria, në luftën kundër Turqisë, si dhe për avantazhet që ajo mund të nxirrte nga një pjesëmarrje e tillë. Ky takim, megjithatë, nuk ndodhi, pasi unë e konsiderova si të parakohshëm, dhe mendova më mirë, në çdo aspekt, siç edhe ia shpjegova në përgjigjen time telegrafike edhe mbretit Nikolla, se fillimisht unë do të duhej t'i drejtohesha, së pari, Kabinetit të ri, ministrave kryesorë, të cilët ishin miq të mi personalë, në mënyrë që të përpiqesha, që ata ta arrinin ta kuptonin më mirë situatën.
Por, kur po bëja këto përparime, zbulova se thjesht po përballesha me një pengesë të verbër që nuk pranonte ta njihte situatën e rënduar, ose që nuk po i merrte në konsideratë kërcënimet që po u parashtroheshin, të cilat ua lashë t’i kuptonin, pa tradhtuar burimet konfidenciale, që kisha marrë në Porto-Rosso. Porta e Lartë, e konsideroi se duhet të merreshin vetëm masa të zbutura për këtë rast, dhe nuk pranoi që të ndërmerrnin hapat energjikë, që po kërkoheshin nga situata. Duke e pasur parasysh këtë qëndrim, dhe faktin se aleatët e Ballkanit i kishin shpallur luftë Turqisë dhe se ushtritë bullgare kishin pushtuar Kirk-Kilissan, ndërsa ushtritë serbe kishin kapur Shkupin, kuptova se kishte ardhur koha, që ne shqiptarët të merrnim vetë masa tona energjike, për shpëtimin e vendit tonë.
Veziri i Madh, Qamil Pasha, më shtyu t’i qëndroja pranë atij, dhe më ofroi një portofol në Ministrinë e tij. Në rrethana të tjera, unë do ta kisha pranuar atë post nderi me qejf, por tani, një detyrë më e lartë më detyroi ta refuzoja. Vendi im nuk ishte më Turqia, dhe unë i detyrohesha që të gjitha shërbimet e mia tërësisht, t’ia kushtoja vetëm vendit tim. Qamil Pasha, më në fund, u përpoq për ta arsyetuar urgjencën e tij, të cilën unë nuk arrita ta kuptoja, dhe ne kështu u ndamë me një keqardhje të dyanshme”.
“Gjatë udhëtimit tim të kthimit, unë arrita në Bukuresht, ku kishte një koloni të madhe shqiptare. Si rezultat, pas një takimi që patëm atje, pesëmbëdhjetë bashkatdhetarë të mi vendosën të ktheheshin pas bashkë me mua në Shqipëri. U telegrafova të gjitha viseve të Shqipërisë për t’i njoftuar mbërritjen time dhe u deklarova, se kishte ardhur momenti, për të realizuar aspiratat tona kombëtare. Në të njëjtën kohë unë kërkova që delegatët nga të gjitha pjesët e vendit të dërgoheshin, në Vlorë, ku do të mbahej një Kongres Kombëtar”.
Në Vjenë mora një telegram nga një mik personal nga Budapesti, i cili më ftoi të shkoj atje, për të pasur një takim me një personalitet shumë të lartë. Takimi im i parë në Budapest ishte me kontin Andrassy, ku takova edhe kontin Hadik, mikun e tij të vjetër, dhe ish-Nënsekretarin e Shtetit, i cili më tha, se personi në fjalë që unë do të takoja, nuk ishte njeri tjetër, përveçse konti austriak Berchtoldi. E takova këtë të fundit, gjatë së njëjtës mbrëmje në shtëpinë e kont Hadik. Shkëlqesia e Tij, i miratoi pikëpamjet e mia mbi çështjen kombëtare dhe me gatishmëri, më plotësoi kërkesën e vetme që i bëra, për të më vënë në dispozicion një anije, që do të më lejonte të mbërrija sa më parë, në cilindo port shqiptar që të mundesha, para se mbërrinte aty ushtria serbe. Ndërsa Vlora qe e bllokuar nga flota greke, unë isha i lumtur të zbrisja në Durrës. Atje po na prisnin dy anije luftarake greke, të cilat kishin qenë aty qysh nga mbrëmja e kaluar. Kapiteni ynë, ishte shumë i shqetësuar për ne, dhe jo pa arsye; edhe ne kishim të njëjtin shqetësim. Por oficeri që erdhi në bord, pasi bëri një kontroll të kujdesshëm, gjatë të cilit nuk gjeti asgjë, përveç disa armëve kë kishin shokët e mi, më la të zbrisja në tokë dhe anija jonë vazhdoi udhëtimin.
Kur zbritëm ne në liman, populli i Durrësit ishte në padijeni të plotë mbi të gjitha ngjarjet që po ndodhnin përreth. Të mashtruar nga lajme të rralla, të rreme që mbërrinin përmes kanaleve të paracaktuara, ata besonin se ushtria turke ishte fitimtare, se kishte pushtuar Filipopolin dhe po marshonte në Sofje dhe në Beograd. Ata, madje, as që e dinin, se serbët ishin në portat e tyre. Ardhja jonë, shkaktoi disa trazira në qytet, të cilat u nxitën nga elementi turq, me të cilët, qenë bashkuar edhe një pjesë të popullsisë lokale, e përbërë kryesisht me emigrantë boshnjakë, të cilët përhapën njoftimet, se ne ishim agjentë provokatorë. Por e gjitha kjo situatë e veçantë dhe lokale, nuk e kishte penguar Durrësin me rrethina, që të caktonin delegatët e tyre, për në Kongresin Kombëtar, të cilët u nisën bashkë me mua, tok me grupin tim të vogël të shqiptarëve, nga Bukureshti për në Vlorë. Ne udhëtuam me kuaj, dhe para se të arrija në vendndalimin tonë të parë, mësova, përmes një person të njohur nga rrethinat, i cili erdhi të takohej me mua, se komandanti turk në Janinë i kishte telegrafuar xhandarmërisë lokale disa urdhra për të më arrestuar mua, dhe për të më çuar në selinë e tij. Kështu ne e ndryshuam udhën tonë dhe kaluam natën në një fshat tjetër. Të nesërmen, po ky shef i xhandarëve, që do të kryente arrestimin tim, më solli një telegram, nga po i njëjti komandant i Janinës, i cili kërkonte nga autoritetet lokale, që të na pranonin me ndere, dhe se do të bënin atë çka të mundnin, për të na ndihmuar në udhëtimin tonë. Kjo, megjithatë, nuk na e qetësoi drojën, që kishim, por na konfirmoi lajmin alarmues, që kisha dëgjuar qysh mbrëmjen e mëparshme; dhe kështu, duke iu shmangur rrugës, ku qemë të vëzhguar, morëm një rrugë tjetër më të sigurt, dhe më në fund, arritëm në Vlorë.
Këtu pritja jonë ishte krejt e ndryshme, nga ajo çka kishte qenë në Durrës. Një zjarr i shenjtë patriotizmi, kishte përfshirë këdo, kudo qytetin tim të lindjes, dhe entuziazmi dhe kënaqësia e popullit na përshëndeste ngado. Në një periudhë të shkurtër, u gjeta i rrethuar nga tetëdhjetë e tre delegatët e Kongresit, muslimanë dhe të krishterë, të cilët kishin ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë, pavarësisht, nëse ato ishin apo jo të pushtuara prej ushtrive të huaja. Kongresi u hap menjëherë. Në mbledhjen e parë të 28 Nëntorit 1912, u votua unanimisht Shpallja e Pavarësisë.
Tubimi më pas u ndërpre, dhe anëtarët u larguan nga salla për të ngritur në shtëpinë time, në shtëpinë ku isha lindur dhe ku kishin jetuar paraardhësit e mi, në mes të përgëzimeve të mijëra njerëzve, flamurin e lavdishëm të Skënderbeut, i cili kishte fjetur i palosur për 445 vitet e fundit. Ky ishte një moment i paharrueshëm për mua; me duart që më dridheshin, me shpresë dhe krenari, fiksova në ballkonin e banesës së vjetër, Flamurin e Sovranit të fundit kombëtar të Shqipërisë. Dukej, sikur shpirti i heroit të pavdekshëm, kaloi në ato momente si një zjarr i shenjtë, mbi kryet e gjithë popullit.
Me rifillimin e seancës, u zgjodha Kryetar i Qeverisë së Përkohshme, me mandat për të formuar një Kabinet. Por unë e konsideroja të duhur që ministrat, duhet të zgjidheshin edhe nga Kongresi, prandaj hoqa dorë nga kjo cilësi, duke i rezervuar vetes sime, vetëm të drejtën e shpërndarjes së portofolave të ministrive. Qeveria u krijua, Kongresi zgjodhi tetëmbëdhjetë anëtarët, të cilët do të formonin Senatin.
Unë bëra me dije Fuqive të Mëdha krijimin e shtetit të ri (ndër to dhe Britanisë) dhe Portës së Lartë me telegramin e mëposhtëm: "Asambleja Kombëtare, e përbërë nga delegatë prej të gjitha anëve të Shqipërisë, pa dallim feje, të cilët sot janë mbledhur në qytetin Vlorës, kanë shpallur pavarësinë politike të Shqipërisë, dhe kanë formuar një Qeveri të Përkohshme, të ngarkuar me detyrën e mbrojtjes së të drejtave të popullit shqiptar, të rrezikuar nga shfarosja e ushtrive serbe dhe të çlirimit të tokave tona kombëtare, të pushtuara nga forcat e huaja. Duke u paraqitur këto fakte, duke iu bërë me dijeni të Shkëlqesisë suaj, kam nderin t'i kërkoj, Qeverisë së Madhërisë së tij Britanike, që ta njohë këtë ndryshim në jetën politike të kombit shqiptar. Shqiptarët, të cilët kanë hyrë në familjen e popujve të Evropës Lindore, nga të cilët, ata mendojnë se janë më të vjetrit, po ndjekin një qëllim të vetëm, të jetojnë në paqe me të gjitha shtetet e Ballkanit dhe të bëhen kështu një element i ri ekuilibri. Ata janë të bindur se Qeveria e Madhërisë së Tij, si dhe e gjithë bota e civilizuar, do t'u japë shqiptarëve, një mirëpritje dashamirëse, duke i mbrojtur ata, prej të gjitha sulmeve, që rrezikojnë ekzistencën e tyre kombëtare dhe kundër çdo ndarjeje të territorit të tyre".
Asokohe, unë kisha vetëm një mendim mbi të gjitha problemet, e tani që më ishte dhënë pushteti presidencial, ne duhet të organizonim vendin në shkallë lokale në atë pjesë toke, që na kishte mbetur, për t’u treguar Fuqive të Mëdha se Shqipëria ishte e aftë ta qeveriste veten e vet dhe të meritonte besimin e Evropës. Sa për Sovranin e ardhshëm, që ishte interes për momentin, më ngacmonte shumë zgjedhja e personalitetit të tij, sesa parimi, nëse do të duhej të zgjidhnim midis një princi evropian apo mysliman. Mendimet e mia të sinqerta, favorizonin zgjedhjen e një të krishteri evropian; dhe në këtë ide, unë isha mbështetur nga të gjithë shqiptarët, si dhe nga konsideratat politike që duhej të merreshin parasysh me këtë rast. Vetëm një sovran evropian, do të mund të na drejtonte drejt familjes së madhe evropiane, ku po hynim. Çështja e fesë nuk u përfshi si preferencë në përcaktimin për një princ evropian, pasi që të tria fetë e praktikuara në Shqipëri "si ai mysliman, katolik dhe ortodoks" kishin liri të barabartë dhe të plotë, pa asnjë rivalitet apo përparësi”.
Porta e Lartë menjëherë pas marrjes së njoftimit për Pavarësinë, doli në kundërshtim të hapur me aspiratat tona.
Veziri i Madh, në një telegram, që i përgjigjej shënimit tim, u përpoq të na imponohej, si sovran, si një anëtar i familjes Perandorake. Sipas tij, Shqipëria mund të shpëtohej, vetëm duke qenë vasale e Perandorisë Osmane, duke pasur një Princ të Familjes Perandorake.
“Nga çfarë fuqie, pyeste ai, prisni ju të mbështeteni? Nga Austria? Italia? Mos harroni, shtonte ai, shembullin e Krimesë, pavarësia e së cilës nën mbrojtjen e Rusisë, ishte vetëm preludi për të përfunduar e nënshtruar nga ana e saj.
Përgjigja ime ishte, se Shqipëria nuk do të mbështetej as tek Italia e as tek Austria, por tek të drejtat e shqiptarëve për të ekzistuar, dhe për të pasur një shtet të tyre, si dhe në detyrën e Fuqive të Mëdha për të respektuar kombësitë e veçanta. Dhe shtova se për këtë Turqia, nuk mund të ishte, veçse një avokat i keq i çështjes së kombeve të lira, dhe se Shqipëria do të preferonte ta mbronte vetë çështjen e saj, por, nga ana tjetër, kur zgjidhja përfundimtare të vinte, ajo do të bënte gjithçka, që të mundte, për të parandaluar çdo pengesë, për marrëdhënie të mira me Portën e Lartë.
Kështu përfundoi ajo që unë mund ta quaja kandidatura e parë për fronin shqiptar, e cila u pasua nga të tjera, që nuk kishin peshë aspak tek shqiptarët, të cilët e vendosën besimin e tyre tek Fuqitë e Mëdha. Përkundër bllokimit të Porteve nga Greqia dhe të kërcënimit të ushtrive turke, të cilat ende mbanin pushtuar një pjesë të vendit, ne kaluam kohën, duke bërë organizimin e administratës dhe ruajtjen e rendit në pjesët që zotëronim. Heshtja e Fuqive të Mëdha dhe indiferenca e tyre ndaj pushtimit serb dhe shkatërrimit të vendit tonë, në të njëjtën kohë, kur Greqia po bllokonte dhe bombardonte qytetin e Vlorës dhe bregdetin, na e pështirosi dhe më tej qëndrimin e Evropës.
Pak më vonë, flota greke preu edhe kabllon e telegrafit, e cila pat qenë kanali i vetëm i komunikimit me botën e jashtme, kështu ne ishim plotësisht të izoluar, dhe të privuar nga të gjitha lajmet, për atë çka po ndodhte përtej kufijve tanë. Por një mbrëmje në fund të marsit të 1913, mësuam se një anije që mbante flamurin britanik, ishte ankoruar në port, dhe na njoftoi se bllokada ishte pezulluar. Ne, ishim natyrisht, të kënaqur me këto lajme. Të nesërmen në mëngjes mësova se kjo anije ishte jahti i Dukës de Montpensier (vëllait më të ri të Dukës së Orleanit); i cili pak më vonë, dërgoi një lajmëtar tek unë, me një letër, nga Duka, në të cilën Lartësia e tij më informonte për objektin e vizitës së tij, përkatësisht, për dëshirën e tij për t'u bërë, një kandidat për fronin e ardhshëm të Shqipërisë. Kjo ndodhi, gjatë një ftese për të drekë në bordin e jahtit. E pranova, dhe pas drekës Princi dhe unë patën një bisedë të gjatë. Ai më tregoi, sinqerisht, qëllimet e tij. E sigurova se edhe unë isha i lumtur dhe i kënaqur, si për veten time, ashtu edhe për vendin tim, që një princ i shtëpisë mbretërore franceze, po aspironte për këtë detyrë të vështirë, por të ndershme, për të sunduar mbi Shqipërinë. Por unë u detyrova të shtoj se, meqë bllokada na kishte mbajtur në padije të plotë rreth asaj çka ishte situata jonë, më saktë me vendimet e fuqive evropiane unë i shpreha atij keqardhjen, se ne nuk ishim në gjendje të merrnim një vendim në këtë situatë, edhe nëse ky do të ishte në konform me dëshirat tona.
Ditën tjetër, Lartësia e tij erdhi për të na bërë një vizitë në Vlorë. Ai bëri një turne në qytet, në të cilin ai pa me sy përshtypjen e shkëlqyer që ai vetë gëzonte si dhe simpatinë e popullit çka i shkaktoi më shumë keqardhje popullit dhe atij vetë. Unë u largova me princin në jahtin e tij më 1 prill 1913, me qëllim të takohesha me Fuqitë e Mëdha. Ai më la në Brindizi, dhe vazhdoi udhëtimin e tij për në Venecia. Pastaj shkova në mënyrë të suksesshme në Romë, Vjenë, Paris dhe Londër. Nuk kishte ndonjë mirëkuptim dhe asnjë vendim të marrë mbi këtë kandidaturë, që do të ishte aq mirëpritur për shqiptarët; dhe çështja e saj përfundoi aty. Por synimi im, për udhëtimin, ishte të luftoja për ruajtjen e integritetit territorial të Shqipërisë në bisedimet me Fuqitë e Mëdha, e sidomos, në Londër, ku Konferenca e Londrës po diskutonte për zgjidhjen e çështjes ballkanike. Gjithashtu, desha të ngutesha për zgjedhjen e Sovranit të ardhshëm, i cili do të na ndihmonte për të siguruar stabilitetin e qeverisë kombëtare dhe për të hequr qafe të gjitha vështirësitë e brendshme që vazhdonin të na shkaktoheshin vazhdimisht, si rrjedhojë e të qenit në kushtet e qeverisjes së përkohshme. Në Vjenë konti Berchtold-i, qysh në takimin tonë të parë, më la të kuptoja, se sa nuk qe i lehtë realizimi i shpresës së Shqipërisë që t'i lejohej ruajtja e integritetit të plotë territorial asaj, pavarësisht, nga të drejtat e saj, dhe pavarësisht nga përpjekjet që ai vetë kishte bërë. Por goditja e parë e më dhimbshmja për mua, edhe më e keqja, ishte sepse më erdhi, ditën kur u largova nga Parisi për në Londër, ishte lajmi i dorëzimit të qytetit Shkodrës nga Esad Pasha tek malazezët. Kjo fatkeqësi, që ndodhi, pikërisht, ndërsa flota e Gjashtë Fuqive të Mëdha po manovronte përpara portit të me qëllim që ta detyronte Mbretin Nikolla, ta hiqte rrethimin, rrezikoi integritetin dhe, pothuajse, madje, edhe vetë ekzistencën e Shqipërisë. Në këtë[RF1] situatë, çështja e prioritetit të kandidaturave për fronin, kaloi, domosdoshmërisht në vend të dytë, dhe të gjitha përpjekjet e mia tani e tutje, duhej t'i kushtoheshin çështjes së mbrojtjes të territoreve tona.
1-Xhonturqit ose Turqit e rinj (turqisht: Jön Türkler) ishte lëvizje nacionale-borgjeze që lindi në vitet 80 të shek. XIX në Perandorinë Osmane dhe drejtohej kundër absolutizmit të sulltan Abdyl Hamitit II. Pas formimit në Stamboll, në maj të vitit 1889, të Komitetit të fshehtë “Bashkim e Përparim” (Ittihad ve Terakki), i cili pas disa vitesh u shpërnda nga qeveria e sulltanit, turqit e rinj vijuan veprimtarinë e tyre kryesisht jashtë vendit, ku gjatë viteve 1895-1896 formuan shoqëritë e tyre dhe nxorën një varg organesh shtypi. Programi i turqve të rinj, i formuluar në mënyrë më të përcaktuar nga grupi i Ahmet Rizajt, që ishte vendosur në mesin e viteve 90 në Paris ku nxirrte gazetën “Meshveret” (“D,ebatet”). Turqit e rinj ishin kundërshtarë të autonomisë së popujve të shtypur, nuk merrnin në konsideratë çështjen kombëtare, që përbënte problemin themelor të Perandorisë multietnike Osmane dhe synonin në fund të fundit të forconin pushtetin e saj të centralizuar mbi këta popuj. Thelbin e këtij programi e përbënin ruajtja e unitetit dhe e tërësisë së Perandorisë Osmane, paprekshmëria e dinastisë osmane, por me kusht që pushteti i saj arbitrar, absolutist, të shndërrohej në një monarki kushtetuese parlamentare. Ideologjia e tyre nuk arriti të ngrihej në shkallën e mendimit nacional-borgjez më të përparuar të kohës, por vijoi të mbështetej në osmanizmin, panturkizmin dhe panislamizmin.
