Luan Rama një personalitet poliedrik, kineast, studiues arti, publicist, poet, romansier, eseist, historian, përkthyes, ambasador, themelues i shoqatës franko-shqiptare "Albania', politikan, deputet, ministër, e ambasador...
Duke e shfletuar romanin e tij të fundit"Dashuri e nemur në Maligrad", që pranova nga autori në formë elektronike, unë i përjetova momente sa të trishta aq dhe të mallëngjyera, të bukura e mahnitëse të dashurisë së disa çifteve, të rinjëve, të dashuruar ku vetëm personazhi kryesor Eduardi, një arkeolog me Helenën, një mësuese e fshatit Pustec, në kërkim të zbulimit të misterit me vite, atë se ç’ndodhi me dy dashnorët e dikurshëm? Të ushtarit çek Jirit me Aleksandrën ,vajzën e bukur nga Pusteci.
Panorama e natyrës së bukur e aq joshëse të liqenit të Prespës, në jug të Maqedonisë së Veriut, në fshatin e quajtur Pustec dhe të riemëruar si Liqenas, si dhe autori i cili ka mjaft njohuri gjeografike , na rrëfen se edhe Shulini riemërohet Dielli. Pa marrë parasysh emrat e rinjë, banorët e mësuar me emrin e vjetër , e quanin si dikur.
Popullata e përzier kanë jetuar njëri afër tjetrit, pa marrë parasysh ndasitë fetare ose nacionale. Duke e përshkruar natyrën e bukur autori paralelisht e përshkruan bukurinë e vajzës Helena dhe duke e dëgjuar storien e dashurisë së Lui Aragonit me Elsën e bukur, me të cilën do të martohet por fati I zi, sëmundja do t’ia merr të dashurën…që do ta varrosë në kopshtin e shtëpisë së tij, këngën e tij, aty ku dëgjohen tingujt dhe fjalët aq të prekshme të dashurisë së në...vargjet: "Kur shoh sytë e tu, unë humbas kujtesën… e do t’ia ve magnetofonin buzë varrit të saj, në kopshtin e shtëpisë së vet, e ditë e natë , deri në fund të jetës, ai ia lëshonte të njejtën melodi:
Romani ngërthen me histori të ngjarjeve gjatë Luftës së Parë Botërore...ky hon i errëti historisë, i humbjes së millionëve jetë të rinjësh.
Lufta, ajo që i shkatëroi shtete, popuj, qytete e katunde, dogji dhe i vrau të pafajshmit, i la të gjymtë dhe i la prindërit pa fëmijët e tyre, dhe të rinjtë që në fillimet e jetës , në filizet e dashurisë së posalindur, shkuan në humbëtirat e kohës.
Ushtari çek Jiri e sheh vajzën e bukur nga Pusteci Aleksandrën, dhe dashurohet marrëzisht në të. Edhepse prindërit e vajzës kundërshtuan, ata e kishin ligjin e tyre, atë të dashurisë. Deshën të ikin e largohen prej aty, ishte fundi i luftës, por…dikushi që prej fëmijërie e deshi Aleksandrën (atë ia kishte premtuar i jati i saj atij), iu nxinë sytë dhe…derisa dy të dashuruarit e përjetonin ëndrrën e tyre te Guri i zi ,mbi shpellën e Eremitit, krisi pushka e ra Jiri në liqen e vasha e turbulluar hyri n’atë uj pas të dashurit dhe nuk doli.. Gjaksori endej, u mbyll në shpellë…e dëgjohej se një i çmendur jeton atje lartë e kështu askush nuk e vizitonte këtë shpellë, të mbuluar me misterjen e frikës. Edi, arkeolog kureshtar duke e dëgjuar këtë legjendë, hyri me një shok aty dhe gjeti një fotoaparat të vjetër, e një ditar të shkruar çekisht.
Në qytetin e Korçës jetonte Edi , por aty ishte edhe një fotograf e një farmacist, Stavri, që e kishte kryer fakultetin në Pragë, dhe gjatë studimeve ishte njohur me Katerinën studente në Ginekologji…ishin njohur, ishin dashuruar, edhepse kohë të turbullta politike, ajo e la vendlindjen dhe shkoi me Stavrin në Korçë , ku do të martoheshin dhe do të fitonin kurorën e lumturisë kur do të lindtte , djali I tyre , fryt I dashurisë, Kareli.
Luan Rama këtu tregon edhe diçka tjetër. Sistemet komuniste totalitare siç ishte ajo e Shqipërisë dhe vendeve të Paktit të Varshavës, me t’u prishur marrëdhëniet, dihet se kush vuante …populli; kemi xha Nasin që duke e përkujtuar atë kohë mërmërit nën buzë: “po, po do të hamë bar, hë, po hanim bar…” dhe historira tjera…të dhimbshme që ai në fund shpërthen si vullkani…duke qarë e treguar historinë djegëse të familjes së vet…misteri zhduket, e del në shesh e vërteta mbi zhdukjen e ushtarit çek Jirit me bukuroshen e Pustecit…
Luan Rama në këtë roman i përfshiu të tri aspektet e një shkrimi historiko-politiko-erotik-artistik. Këtu shohim retrospektivën historike të një sistemi , tani më të shkuar por me pasoja e tragjedi njerëzore {kur erdhi urdhëri I Partisë:” Të dëbohen gratë që kanë ardhur nga vendet revizioniste”… Të pafajshme…I dëbuan të gjitha vajzat, gra të martuara në Shqipëri me familje, I ndanë prej burrave, fëmijët prej baballarëve, ishin ato, mjekesha, agronome, inzhinjere e të profileve të ndryshme.
Romani është aq tërhjekës sa që lexohet saora. Përveç mallëgjimti , shohim edhe një histori të kaluar , me dëshmi të librit të kujtimeve të konsullit francez në Shkodër, Aleksandre Degrand, botuar në shtyp në fund të shekullit XIX-të…pastaj Dhjetori i 1990-tës , rënia e miteve totalitare, e ideologjive dhe tabuve…
Romani me faqe pak përfshin një periudhë të madhe të së kaluarës së Shqipërisë dhe të fqinjënjëve të saj.
Duke shfletuar romanin “Dashuri e nemur në Maligrad” lexuesit i pështjellohen shumë momente që e trishtojnë por edhe e mallëgjejnë.
