Ndoshta janë të bukura. Ose mbase nuk janë, të paktën jo për momentin. Cfarë dobish kane ndërtesat e vjetra sidoqoftë kur një ndërtesë e re mund të krijohet nga toka lart me elementët më të sofistikuar të imagjinueshëm? Ndërtesat historike mund të mos jenë kohore, por ato janë mjaft të rëndësishme për kaq shumë arsye, nga estetika dhe kultura historike, dhe më shumë. Prishja nuk është aspak përcjellëse e detajeve arkitektonike. Nëse do të ishte, kjo pothuajse do ta mposhte qëllimin. Por kur pajisjet e rënda nivelojne nje ndertese, ajo që po shkatërrohet mund të jetë e mahnitshme, Sapo të humbasë një ndërtesë historike, ajo do të shkojë përgjithmonë. Ju mund të merrni çdo tullë nga muret dhe çdo dërrasë, teneqe, kallamishte, që dikur rreshtuan një dysheme, Por shkaterimi i saj nuk le shume per te zbuluar origjinin dhe kur ta kuptoni ate, do jetë vonë. Edhe nëse nuk është e rëndësishme tani, mund të jetë në të ardhmen. Pasi e keni shkaterruar nje ndërtesë historike ju keni hequr ekzistencen e saj. Keni shkaterruar trashegimine e nje kombi.
Teatri është rrënuar brutalisht: jo vetem si ndertese, por u shndërrua në rrënoja një rekord i rëndësishëm i historisë së hershme të Tiranës si kryeqytet i Shqipërisë ku Rëndësia arkitektonike e ndërtesës është njohur nga shumë ekspertë ndërkombëtarë jo vetëm për vetë ndërtesën, por edhe për të qenë pjesë e kontekstit të boshtit monumental të krijuar për Tiranën, në vitet 1920, konceptime me parametra bashkëkohorë të ndërtimeve të epokës së njohur “il Ventennio”, si dhe të gjitha objektet dhe arkivat që formuan një pjesë të kujtesës së këtij institucioni të rëndësishëm kulturor. Si mund te injorohet ndjenjat e spektatorit shqiptar i cili u njoh “nga afër” – me aktorë të shkëlqyer të artit kinematografik: Greta Garbo, Alida Valli, Anna Magnani, Lorenz Oliver, me dhjetera. Si mund te injorohet ajo skene ku per here te pare moren pjese vargu i koncerteve të muzikës klasike: Scarlatti, Cherubini, Corelli, Vivaldi, Boçherini, Cimarosa, Paganini, Rameau, Schumann, De Gallot, Chopin etc Deri edhe spektaklet me pjesë nga repertori i zgjedhur operistik aty u praktikuan: nga Verdi, Bellini, Donizetti, Rossini, “Tannhauser”, “Lohengrin”, “Tristani dhe Isolda” të Wagnerit. Si mund te shkaterrohet ajo godine ku per here te pare u shfaqen Koncertet e yjeve shqiptare të muzikës lirike, që nga Tefta Tashko-Koço, Kristaq Antoniu, Jorgjia Filçe dhe Marie Kraja, Jorgjie Filçe-Truja, Giuseppina Kosturi etj., të shoqëruar prej orkestrës së Radio-Tiranës nën dirigjentin Umberto Oscari, si dhe koncertet vokale të drejtuara nga mjeshtri Kostandin Trako. Grupi Filodramatik i Radio-Tiranës, siç quhej, “Strazivari”, “Peshku në det”, “Osman Opingaxhiu” të Viktor Eftimiut. Nga 9 më 12 prill 1940 u përurua aty ai që do ta meritonte të quhej i pari festival i këngës popullore shqiptare me artistet Marie Kraja dhe Tefta Tashko, Lola Gjoka dhe Tonin Guraziu në piano. Ne atë sallë u shfaq per here te pare ne publik rapsodi magjepsës Gjergj Pllumbi.
Çfarë simbolizon Mihal Popi, Behije Çela, Xhevat Serezi, dhe të tjera figura që do t’i jepnin sharm ketij Teatrit të ardhshëm Kombëtar. Piktoret e para profesioniste në historinë e artit figurative shqiptar, Androniqi dhe Sofia Zengo ku talenti i tyre u ekspozua ne muret a kesaj godine. Ato mure mbartnin peshperimat e Ceremonive ndër më të rëndësishmet politike, te kryera nga kryeministra dhe ministra e Shqipërisë së pushtuar, duke përfshirë edhe vetë Zotërinë e Tij, Françesco Jacomoni di San Savino, mëkëmbës i mbretit në Shqipëri. Senatori Mustafa Merlika-Kruja në prag të përvjetorit të parë të pushtimit të Shqipërisë, mbajti ligjëratën “Shqipnija, shtet i bashkuem me Italín në suazën e Perandorís së Romës”. Ato mure mbajne peshen e viteve 9-13 prill 1940 ku u organizua dhe u mblodh “Ma i pari Kuvend i Studimevet Shqiptare”. Bazat e projekteve: për një Fjalor të madh të gjuhës shqipe, për një Enciklopedi shqiptare, për një korpus të botimeve dokumentare për historinë e Shqipërisë “Albania diplomatica”, për fillimin e botimit të kolanës së Folklorit shqiptar etj., deri te projekti për një muze të Shkencave të natyrës. Mbas fitores hitleriane të “Fushatës Ballkanike” (Balkanfeldzug) në ato zyra të fondacionit “SKANDERBEG” u hartua njëri ndër dokumentet më sfidues të historisë politike shqiptare: platforma për një “Shqipëri Tjetër”, dokument pothuaj i panjohur i “rivendikimeve shqiptare”. E riprodhuar si tekst dagherrotipo prej113 faqesh dhe e nënshkruar më 3 maj 1941 (viti XIX) prej autorëve Fejzi Alizoti, Mustafa Merlika-Kruja, Xhemil Dino, Dhimitër Berati dhe Tahir Shtylla, ishte ajo që iu dorëzua në Romë ministrit Ciano të Punëve të Jashtme për “bashkimin e tokave shqiptare”. Eh sa shume histori ka mbajtur ajo godine te cilat nuk mund ti shkruaj te gjitha pasi duhet faqe pa fund.
Ishte kjo ndërtesë qe mbarti peshat historike kombetare, qe tregon krijimtarinë dhe talentin e artisteve dhe njerëzve të klasës punëtore, politiken gjatë asaj kohe, e cila ndihmon të njifemi me stilin e jetës së njerëzve në atë epokë. Ishte kjo godine qe hapi dyert tek neve balerinet brezit te ri te vitete 1990 dhe na fali momente te paharrueshme te ishim pjese shfaqeve teatrale, per tu permendur; “Natë me hëne”me shkrimtar Ismail Kadare dhe regji nga Edmon Budina. Nje roman qe tingëllon si një mbrojtje për respektimin e individit përpara kësaj mases amorfe mbytëse, përgjuese.
As fatkeqesia natyrore nuk mundi ta renonte kete ndertese qesharake per disa, dhe te fshinte historine e epokes shqiptare, atë “Club” tek pinte kafen, Lasgush Poradeci: duke mbajtur me njërën dorë filxhanin, ndërsa me tjetrën pjatëzën. Sistemi Enverian nuk pati guximin te shkateronte historine kulturore te asaj epoke. Nuk jam partiake dhe as nuk mbaj krah. Jam nje individ ku me dhimbset kur shoh historine time kombetare, kultore te shkaterrohen pa lene gjurme. Mbroje te drejtat civile, nje perberes kryesor i demokracise.
Jam dakord që historia nuk duhet të jete pengese në rrugën e përparimit. Një ndërtesë historike mund të kete shume telashe, dritare të thyera, fasada te shkaterruara, dhe grime që duhen pastruar larg. Por kjo nuk dëmton aspak vlerën e tyre. Telashet the restaurimi I tyre rezultojnë të jenë një investim i shkëlqyeshëm ku komuniteti mund të mbajë një ndjenjë të historisë së tij që nuk mund të zëvendësohet kurrë. Por për ta kuptuar në të vërtetë, duhet të kujtojmë se historia është me të vërtetë gjithçka për imagjinatën, jo si fakte për ta cituar si nje esse të shkëlqyeshme apo ruajtur neper arshiva dhe muzeume. Historia është kujtesa jonë kolektive, një burim mençurie dhe fuqie që mund ta përdorim kur kemi nevojë për të.
Rindertimi I Teatrit Kombetar si objekt flet drejtpërdrejt për kete nevojë direkte. Ajo na lidh me njëri- tjetrin dhe me të kaluarën- na kujton se ne nuk jemi brezi i parë i shqiptareve që përballemi me vështirësi ekonomike, humbje kulturore, humbje te drejtash civile, sisteme që jo gjithmonë duken se kane qene apo jane te denja për brezin aktual apo per ato qe do vine. Dhe ne kemi nevojë për atë tani më shumë se kurrë, pikërisht sepse sfidat me të cilat po përballemi janë kaq të ndërlikuara dhe ndërvepruese. Ne nuk mund ti lundrojmë me mençuri pa patur nje sense perspektive dhe pa ndihmen e te kaluares. Me kaq shumë forca që na ndajnë, ruajtja është një nga gjërat e pakta që na bashkon - si komb, si komunitet dhe si njerëz.
American Civil War raged near and around Mount Vernon ne mesin e viteve 1800. Anëtarët e Kongresit ishin fjalë për fjalë në goditje ... dhe pikërisht në atë moment Ann Pamela Cunningham, kryeson fushatën e parë për ruajtjen e vendit, u shpreh;
“Nuk besoj se ishte një aksident. Unë mendoj se fushata Mount Vernon arriti për shkak të kohërave, jo përkundër tyre. Me kombin duke u përplasur, njerëzit në Veri dhe Jug kërkuan diçka për të cilën mund të tërhiqeshin dhe Mount Vernon e ofroi atë. Ajo siguroi një mënyrë për t'u mbledhur njerëzit. Ruajtja mund të jetë akoma një forcë bashkuese”
Kjo mund të na kujtojë se të gjithë ndajmë një pjesë të historisë Shqipetare. Por të gjithë e dimë që nuk po ndodh aq sa mundet sot ne Shqiperi. Njerëzit nuk e kuptojnë ruajtjen. Ata e shohin atë si diçka të hequr nga jeta e tyre e përditshme, ose jo reflektuese e trashëgimisë së tyre kulturore, ose ata mbyllen nga procesi i komplikuar dhe i kushtueshëm i sigurimit të përcaktimit zyrtar, ligjor për një vend. Në kohët moderne, shkatërrimi i ndërtesave historike është kryesisht për shkak të mungesës së burimeve dhe vetëdijes, burim fitimi apo burim Apatie e qeverisë kushdo qofte ajo.
Ne nuk jemi të parët që pyesim për karakterin e ligjërimit tonë politik, te drejtat civile, ose të shqetësohemi për vendin e Shqiperise në botë. Ne duhet të drejtojmë në vend faktin që këto ndërtesa i përkasin tërë njerëzimit dhe jo vetëm kombit ose komunitetit ku ai është i vendosur fizikisht dhe se është detyra jonë t'i ruajmë këto struktura për brezat tanë të ardhshëm.
Paraardhësit tanë gjithashtu luftuan per këto gjëra. Ata u përballën me sfida të mëdha dhe mundësi të mëdha. Dhe ata mbijetuan, dhe madje edhe lulëzuan. Edhe ne mundemi.
*Oriada Islami : Shqiptaria e parë në Broadway Currently working with Metropolitan Opera New York City
