“Zymtësia e pllakosi Arbërinë. Njerëzit ecnin si të mos ishin të kësaj bote, hapat i bënin të ngadalshëm, të ngathët, nuk u bëhej vonë për asgjë. Në të folur nisën të hanë nyjat, të fusnin fjalë që nuk i flisnin më parë, nuk i nxirrnin thekshëm tingujt, por me letargji të habitshme, si të përtonin të flisnin. Jo rrallë e kapnin veten sesi pëshpëritnin. Këngët u dilnin vajtuese, të zvargura si këngë morti. Asgjë nuk i entuziazmonte. Legjendat nisën t’i ngatërronin, emrat e heronjve t’i ndryshonin, ua shtonin një emër të ri në mes, krijoheshin motërzime të legjendave edhe për ato gjëra që në fillim ishin të qarta. U shlyheshin nga kujtesa datat, detajet, fytyrat, koha, vendi. Dikush si në përgjumje fliste netëve të gjata të dimrit për një trim me dy emra, që e ndriçoi qiellin e tyre dhe iku në amshim. Pastaj u bë një hon, një zbrazësi që ua gërryente shpirtin, i bënte të vuanin, të ndiheshin të braktisur. Nuk e shpjegoja ndryshe këtë gjë, pos me fazën e shuarjes sonë. Murmurima e turmës ishte mbytëse. Ata e kërkonin pishtarin në terr.
Ndërkaq, zëri i zvargur, vajtimtar i myezinit e bënte atmosferën më të përzishme. Tisi i mbrëmjes shtrihej në tërë luginën. Rrallë ndonjë blegërimë deleje a pëllitje lope shpërndahej kodrinave sipër. Zëri pikëllimtar i myezinit vajtonte fatin tragjik të vendësve që po i mbërthente gjumi i vdekjes. Mbase ai zë mortor tashmë po i vajtonte të gjithë ata që ishin arbër e po bëheshin shqiptarë.
Një çarje e re po përvijohej në trungun tonë, më tha studenti i gjakut tim, që vijonte mësimet në Romë. Ai më bëri shoqëri gjatë gjithë shtegtimit tim. Arbrit nisën të harrojnë ç’ishte emri i parë e çfarë pillte emërtimi i dytë, prandaj i sforconin dy emrat me prirjen ta shtonin edhe të tretin.
Vejëroja luginën, ku nxirrte kokën sipër shtëpive të katundit të shpërndarë minarja. Shtëpitë e vogla - kasolle nxirrnin tym. Kullat kryelarta nëpër lugina ishin rrënuar. Në anën tjetër të katundit mbi shkëmbin e rrëpinjtë, që binte pingul mbi greminë si për karshillëk, kambanat e kishës thërrisnin besimtarët në meshë. Pastaj heshtja e mbulonte çdo gjë...
Në vesh më vinte ende jehona e largët e klithmave të besimtarëve, të cilët nuk e pranuan fenë e re, prandaj i degdisën atje ku bren miza hekur. Kisha dëgjuar për rrugën e Kalvarit, që përsëritej çdo dhjetë vjet në një cep të Dardanisë. Rruga me ngjitje dhiare në kodrën sipër ua kujtonte banorëve rrugën e Anadollit, ku lanë kockat shumica prej tyre. Nuk donin të bëheshin ata që nuk ishin. Rruga nëpër shkretëtirë ishte e gjatë, e mundimshme, plot vuajtje, gjak e vdekje. Disa i përballuan vuajtjet, disa ranë, të tjerët nuk patën forcë të ktheheshin, mbetën atje. Gjergji u bë Xhavit, Maria- Mejreme. Më vonë thanë sikur gjuhën ua hëngri macja, nuk flisnin fare, as arbërisht, që e folën gjithë jetën dhe, as gjuhën e fiseve turke që s’e kapnin dot. U dukej tepër e ngatërruar...” rrëfente prifti Lush i Dardanisë në kronikën e vet për syrgjynosjet e popullatës që nuk donin të pranonin fenë e turkut.
#
Për gjendjen nëpër qytete shkruante atë Ndreu: “Qyteti aq joshës e tundues dikur po i përpinte arbërorët. Zbrisnin grupe-grupe, kur dobësohej pushtuesi, e plotësonin vendin gjysmë të zbrazur nga murtaja, luftërat, ploja e osmanëve, futeshin në shtëpitë që u kishin shpëtuar flakëve të zjarrit, por jo plaçkitjeve.
Pas një kohe nisnin e këndelleshin, disa bënin shtëpi e katandi, hapnin dyqanet e mbyllura, qarkullonin e bënin tregti nga vendbanimi në tjetrin për të plotësuar boshin e magazinave. Jeta vazhdonte sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Vragët nuk shtroheshin si lëkurat e regjura, vragët mbeteshin mureve të ciflosura e të nxira nga tymi, në varret e freskëta, që e pushtonin periferinë e qytetit. Gropat e varrimeve në masë rrinin kërcënueshëm skaj qytetit.
Kur prisje që malësorët e zbritur në qytet të dilnin në sipërfaqe, sepse ata e ngjallnin qytetin me energjinë e pashtershme që e mbartnin, binte fatkeqësia tjetër, edhe më e madhe se e para. Kështu malësorët që u bënë qytetarë, pas një kohe, i përpinte toka. Perandoria epileptike osmane po dridhej, por më së shumti i përpinte arbërorët, sepse me ta e pati mërinë e vjetër. Nga kjo dridhje e pushtetit një pjesë e arbërorëve ndërronin gjuhë e fe. Të tjerët nuk e gjenin veten aty ku u ngulitën, iknin kah sytë këmbët. Rrënjëshkuluri nuk zinte rrënjë askund.
Kronistët e dioqezave në raportet që na i dërgonin në Ipeshkvi shkruanin se banorët e qytetit prapë ia mbathën në veri si zogjtë e trembur, kur ikin nga flakët e luftës. Pjesa tjetër, në kohë pasigurie, shndërrohej në turmë të shqetësuar, duke u dyndur në kryeqytetin e pushtuesit.
Kostandinopoja (me emërtimin turk Stamboll) u bë magnet që i tërhiqte sërish arbërorët si në kohën e Perandorisë Bizantine. Kush nuk nisej drejt Kostandinopojës, ia mësynte Romës, apo zotërimeve të tyre në veriperëndim të Gadishullit Ilirik. Zemërimi i dy perandorive gjithnjë binte mbi arbërorët kryeneçë.
Në këto rrethana ishte trishtuese të shihje qytetet që po vdisnin. Në grahmat e fundit rigjallërohej nga banorë të rinj. Të mbyste ngashërimi kur shihje katunde që nuk ishin më, pushtuesi në shenjë hakmarrjeje i digjte, banorët i vriste a i dëbonte, disa tërhiqeshin prapë nëpër male. Tokat mbeteshin djerrë. Të çahej zemra kur të dilnin banorët e paktë të dioqezave dhe ta kërkonin mendimin, u duhej ndihma, kurse s‘kishe mundësi t’ua jepje asnjë ndihmë, pos t’i ngushëlloje.
“Zoti ka menduar edhe për ju, ai ka një plan”, u thosha po aq i dëshpëruar sa ata, por duke e mbajtur në vete dëshpërimin.
Me javë bridhja nëpër qytete e katunde, përpiqesha të ngjallja besimin dhe të ngrija shpresën, me ndihmën e tyre rinovoja ndonjë kishë, por besimin e pata vështirë t’ua ringjallja. Një pjesë e braktisnin fenë e vjetër, kalonin në skizmatik, në atë fe nuk i ndiqnin, të tjerët bëheshin myslimanë, në fenë e re u jepej mundësia të vazhdonin jetën, pa frikën se do t’i vrisnin kot. Më kryeneçët i shpërngulën këmbë në Anadoll...”
E mbylla kaptinën e kronikës, sepse më bëhej sikur isha unë në vendin e të dëbuarve që ecnin të etur e të uritur shkretëtirës, prapa u digjte kamxhiku i sejmenëve.
Jashtë po binte shi rrëke, sikur ishte bashkuar qielli e toka. Drini doli nga shtrati, rrugët ishin të pakalueshme.
Më çahej zemra nga fati nopran në Arbëri. Sikur të mos e pllakoste murtaja, shtetin e Arbrit do ta krijonin para treqind vjetësh, të parët në Gadishullin Ilirik.
