Iu ktheva jetës së përditshme. Shërbeja në Kuvendin e Françeskanëve. Qyteti nuk u qetësua as me tërheqjen e ushtrisë austro-hungareze. Prapa kësaj ushtrie mbetën varre të hapura, xhade të shtruara me nguti e kazerma të braktisura. Rrëmuja e përcolli kohë të gjatë Shqipërinë. Vinte një qeveri në krye të vendit për t’ia lëshuar pushtetin qeverisë tjetër, që rekrutonte me pagesë më shumë ushtarë nën armë. Futeshin e tërhiqeshin ushtritë e huaja në pjesët kufitare pa pyetur askënd.
Lajmet nga përtej detit vinin edhe më të trazuara. Qeveritë përgatiteshin për një luftë tjetër, edhe më të egër, edhe më rrënimtare. U shpikën armë të frikshme që do të zhduknin miliona njerëz.
Në kulmin e acarimeve ndërkombëtare, kur shtetet rrënoheshin si në lojëra shahu, sërish hyri ushtria e huaj, rrahagjokse e arrogante. Populli mbeti pa kokë, pa identitet dhe pa busull. Turmat po kalonin krizë identiteti. Ecnin nëpër rrugën e dëshpërimit sikur të munduarit me këmbë të zbathura nëpër gaca prushi. Ecja u dukej më e rëndë, pas euforisë së shpresës, kur besonin se mollët e parajsës do t’i gjenin në çdo skutë, mjaftonte ta afronin dorën e t’i vilnin. Por sa i mbërthente shpresa euforike për shpërblimin e vuajtjeve, me po atë shpejtësi më të mençurit, i mbërthente dëshpërimi, sepse humbën kohë të gjatë duke u shkuar prapa njerëzve të gabuar, që vetëm sa nuk i hodhën në humnerë, ndërsa i sollën buzë humnerës. Çuditërisht prapë kërkonin prijës, sepse kopeja nuk bënte pa bari. Frikësoheshin nga ujku, pa e ditur se bariu qe vetë ujku. Kur nuk e gjenin, e kërkonin shpëtimtarin në faltore të reja e të vjetra. Prijësi i mirë është si meteori: të mrekullon e të verbon me shkëlqimin e vet. Kur shuhet shkëlqimi i meteorit, errësira bëhet më e thellë.
Kohës që po vinte ia kisha edhe më shumë frikën. Në cepin tjetër të tokave etnike që u bënë gati tërësi, euforia e ringjalljes pas pushtimit të egër, më entuziazmonte, por më frikësonte në të njëjtën kohë. Gëzimi i beftë do t’i fuste në dëshpërim të paskajshëm. Diku prapë po bëhej plani për ri qepjen e Shqipërisë. Shteti xhuxh u shkonte për shtati më shumë sesa shteti natyral. Kërkesat ndryshe do të ndëshkoheshin. Qysh tash kishte paralajmërime për hakmarrje.
Ndërkohë i kopjova pjesën më të madhe të kronikave. Të gjitha raportet e sivëllezërve të mi i lexova. Sesi i ngjanin njëra- tjetrës, megjithëse fretërit shkruanin për periudha të ndryshme, nga famulli të ndryshme me shtrirje nga Nishi në Sape. Bëja ndonjë rilexim, përpiqesha të zbërtheja ndonjë fshehtësi, të cilën nuk e kapa as me leximin e parë, as me leximin e dytë. Por secili prej kronistëve shtronte mëdyshje. Sesi i linin fjalitë në gjysmë, kur duhej të na thoshin diçka më të qartë, sesa ca paralajmërime të mjegullta. Sikur fshihnin diçka, sikur frikësoheshin t’i thoshin gjërat deri në fund. Athua çka fshihnin, dhe kujt i druheshin?
Lufta e Dytë ia bëhu me egërsi. Secili luftonte kundër secilit si në Luftën e Parë. Viktimat dyfishoheshin. Aleancat ndryshuan fare pak. Sikur nuk mjaftuan dy ushtritë më të forta të kontinentit të vjetër, që një herë i ndanë territoret në mes vete, pastaj ushtria më e fortë e dëboi ushtrinë tjetër që nisi të tregonte shenja dobësie. Ia mori territoret, ia pushkatonte ushtarët me akuzën për tradhti e dezertim.
Dorëshkrimet e vjetra sërish do t’i fusnim në katakombe, të mbështjella më peshtaf e lëkurë bualli të regjur. Aventurierët e antikës qarkullonin në vend si hienat në shkretëtirë. Erdhën ekipe të tëra, mblidhnin vlera artistike e arkeologjike dhe iknin. Italianët u shtrinë në tërë territorin tonë, gërmonin si thneglat. Ata ishin më të zellshëm edhe në mes të dy luftërave. Gjermanët, që sikur donin ta plotësonin mungesën e gjatë, nisën të kërkonin me babëzi.
Më thanë se togeri Hans, i cili qenka graduar në major, kërkonte gjithandej vepra antike. Më nuk gërmonte, kërkonte gjërat tashmë të zbuluara. U rrëqetha kur e dëgjova lajmin për të. Herët a vonë do të më kërkonte, por i shmangesha si djallit. Me ushtrinë e re, uniformën e së cilës e mbante, nuk bëhej shaka: të pushkatonin për një fjalë goje.
Askush nuk e thoshte se ushtria gjermane e kërkonte varrin e mbretit tonë, mirëpo unë e dija se miku im i vjetër nuk do të hiqte dorë nga kërkimet.
Lufta në dukje nuk ishte e pazakonshme, i ngjante asaj të mëparshmes. Më e pazakonshmja ishte paraqitja e një sekti të ri, të pastrehësh e parazitësh që jetonin në kurrizin e të tjerëve. Ata dolën në sipërfaqe me dhunë e propagandë të zëshme si asnjëherë më parë. Armikun e shpallën mik, mikun e vunë në dyshim, dikur nisën ta luftojnë egërsisht. Bënë aleanca që s’t’i kapte mendja. Me futjen e trupave pushtuese italiane morën zemër. Kështu, në muzgun e parë, në pusi vrisnin njerëz pa mëshirë, ata e caktonin kush është patriot e kush tradhtar, tradhtinë e patriotizmin i matnin me kutin e tyre. Ndonjë minutë para se t’ua shkrepnin breshërinë e plumbave viktimave, prapa shpinës, ua recitonin frazën në formë rituali: “në emër të popullit...” si dikur sektet mistike që flijonin njerëz në emër të zotave. Ata e shpallën Zot popullin, në emër të të cilit bënin veprime ngjethëse, pa e pyetur për asgjë. Populli për ta ishte kope delesh.
Grupet e reja predikonin botën e terrorit, një botë edhe më të egër sesa ajo e nazistëve. Njeriu i ri-komunist po i ngjante Frankeshtajnit, me qepje të shumta e tredhje truri. Luciferi do t’ia kishte lakmi.
Shteti i ri, i qepur në plagët e vjetra, ende të pambyllura, dhe frankeshtajnët e rinj, do ta tmerrojnë botën.
Egërsia naziste i mbufaste grupet vrastare. Po provohej një sajesë e re. Eksperimentet sërish po nisnin në Gadishullin Ilirik. Kjo ma kujtonte raportin e fratit françeskan, i cili seç fliste për eksperimente me ca qen, pastaj me refugjatë që i sillnin nga Azia, pastaj me asqerë të tredhur që nuk e dinin as nga vinin, as kush ishin.
Për ta ngushëlluar veten lexoja kronikën e vjetër.
