Festa “Lartësimi i Kryqit” në dritën e të dhënave arkeologjike dhe historike

Religjion

Festa “Lartësimi i Kryqit” në dritën e të dhënave arkeologjike dhe historike

Më: 14 shtator 2018 Në ora: 07:10
Dedë Palokaj

Kryqi, (lat. crux - dru, shtyllë ose kryq) paraqet simbolin më të rëndësishëm dhe më të përhapur që nga e kohët më të lashta. Këtë simbol qyshë herët e hasim edhe në territorin e Ilirisë, në tempuj dhe relike të ndryshme, si svastika (kryqi i thyer) si dhe në forma tjera të shumta.

Për judenjtë, që përbënin një popull elitë për kohën e lashtësisë, sepse ata nuk besonin te zotat paganë, pjellë këta e fantazisë njerëzore, Kryqi ishte një mallkim. Në vitin 33 pas Krishtit, kur në kryq u vendos Jezu Krishti, i cili u kryqëzua nga smira e bashkëkombasve të tij judenj dhe padrejtësisht nga pushteti romak që përfaqësohej nga guvernatori Ponc Pilati, Kryqi e ndryshoi përgjithmonë performancën dhe kuptimin e tij. Ai nuk është më simbol i diellit, por i Jezu Krishtit. Kryqi nuk është më mjet torture, por mjet shpëtimi, sepse në të u shfuqizuan mëkatet e njerëzve, të cilat e kanë fillimin te mëkati fillestar në kopshtin e Edenit, kur njeriu i parë hëngri nga fruti i ndaluar i drurit të së mirës dhe të së keqes. Kryqi nuk është më shenjë turpi, por nderi dhe lavdie për ata që e pranojnë me besim se në të u kryqëzua Jezu Krishti; nuk është më një shenjë mallkimi, por bekimi dhe shpëtimi hyjnor. Ai nuk është më një simbol i vdekjes, por i pemës së jetës “Atij që fiton, do t’i jap të hajë nga pema e jetës, që është në mes të parajsës së Hyut” (Zbulesa 2:7).

Krishterimi asnjëherë nuk e shikon Kryqin të shkëputur nga Ngjallja, sepse Jezu Krishti nuk mbeti në kryq, nuk mbeti në varr i vdekur, por u ngjall në ditën e tretë. Prandaj kryqi është një shenjë fitoreje kundër tre armiqve të njerëzimit: djallit, mëkatit dhe vdekjes që erdhi në botë nga mëkati.

Apostujt e Krishtit që e përhapën Ungjillin (lajmin e mirë) në mbarë botën dhe veçanërisht Shën Pali, apostull i cili përhapi ungjillin nga Jerusalemi deri në Iliri shkruan: “Kështu, qysh prej Jerusalemit e përqark në Iliri e kam përhapur Ungjillin e Krishtit” (Rom 15:19). I pari nga paganët që e pranoi këtë mesazh ungjillor të Kryqit, ishte centurioni romak, Korneli, me origjinë nga një fis ilir. Ai dhe familja e tij u konvertuan të parët në të krishterë dhe u pagëzuan nga Shën Pjetri, apostull  ashtu siç shkruajnë Veprat e Apostujve: “Kështu ai urdhëroi që të pagëzoheshin në emër të Jizu Krishti” (Vap.10:48). Ishte nder për Ilirinë ky konvertim i parë nga paganët në fenë e krishterimit. Tradita e krishterë tregon se ai i shoqëroi apostujt e Krishtit në territoret e Ilirisë, ku, që në shek. I pas Krishtit, i hasim bashkësit e para të krishtera.

Në shek. IV, Kostandini i Madh (306 – 337), me origjinë Ilire i lindur në Naisus - Nishi i sotëm, perandori i parë i krishterë dhe themeluesi i Kostandinopojës, përpara betejës kritike kundër Maksentit për të marrë qytetin e Romës, teksa po vështronte ushtrinë armike, pa një vegim. Në qiell iu shfaq një Kryq i ndritshëm rreth të cilit ishin shkruar këto fjalë: “Me këtë do të fitosh (lat. “In hoc signo vinces”.

Eusebi i Qesarisë na thotë se po atë natë iu shfaq vetë Krishti në ëndërr Kostandinit dhe e urdhëroi të bënte një kryq të ngjashëm me atë që kishte parë në vegim dhe ta vendosnin nëpër flamurët që paraprijnë ushtrinë në vend të stemës dhe shqiponjave perandorake. Konstandini i besoi kësaj shfaqjeje dhe gjithashtu besoi me shpirt  Jezu Krishtit.

Në betejën vendimtare të Milviut më 28 tetor 312 ishte pikërisht shenja e kryqit që i dha fitoren Konstandinit duke u shpallur perandor. Ai, duke falënderuar Zotin e të krishterëve për këtë fitore, bëri një hyrje triumfale në Romë, kryeqytetin pagan, dhe urdhëroi që në të gjitha monumentet kryesore të qytetit të vihej shenja e Kryqit. Gjithashtu, me urdhër të tij, u ngrit edhe një statujë e cila e paraqiste atë duke mbajtur Kryqin në dorë si shenjë e fitores dhe emblemë e autoritetit të tij.

Kostandini i madh, si perandor i Romës, hoqi dënimin me vdekje në kryq dhe në pranverën e vitit 313 e shpalli Krishterimin fe zyrtare në mbarë Perandorinë Romake. Nëna e tij Shën Elena, një nga gratë më të devotshme, në një udhëtim që bëri në Palestinë filloi të hulumtonte vendin ku ndodhej Kryqi i Krishtit. Sipas traditës, vendi i kryqëzimit ndodhej pikërisht atje ku ishte ndërtuar tempulli i perëndeshësVenus. Shën Elena dha urdhër që të prishej tempulli pagan dhe të fillonin gërmimet. Pas shumë kohësh gjetën tri kryqe: kryqin e Krishtit dhe të dy cubave tjerë. Ky kryq u lartësua në kishë dhe u bë emblemë zyrtare e Perandorisë Romake. Dy gozhdët e kryqit u vendosën në stemën perandorake të Kostandinit. Në vendin ku u gjet kryqi i Krishtit perandori Kostandin dha urdhër të ndërtohej një bazilik dedikuar Ngjalljes së Krishtit. Kjo bazilikë u përurua në vitin 330 dhe përkonte me 30-vjetorin e mbretërimit të Kostandinit të Madh. Kjo bazilikë vazhdon edhe sot të jetë kisha më e dashura për të gjithë pelegrinët e krishterë të cilët vijnë dhe lutën nga e gjithë bota në vendin ku u kryqëzua dhe u ngjall Jezu Krishti.

Dita e lartësimit të Kryqit të shenjt që Kisha Katolike feston sot me 14 shtator përkon edhe me një tjetër ngjarje ku Kryqi në vitin 614 ishte grabitur nga paganët, por u rimor prej tyre dhe u rikthye përsëri me triumf nga perandori bizantin Iraklia (610 - 641) në kishën e Ngjalljes, u bë dita dhe festa kombëtare e Perandorisë së Lindjes.

Kryqi, emblema zyrtare e Perandorisë, vendosej në të gjitha ndërtesat publike dhe uniformat. Kryqi ngrihej në këtë ditë zyrtarisht nga ipeshkvijt dhe priftërinjtë. Ata bekonin me kryq katër pikat e horizontit,

Këto fakte tregojnë hitorinë e Kryqit, pavarësisht se ishte marrëzi për grekët e asaj  kohe (popujt greqishtfolëse) dhe skandal për judenjtë, u pranua që në shek. I-rë pas Krishtit prej ilirëve dhe ata kontribuan për nderimin dhe lartësimin e Kryqit, ashtu siç edhe Shën Pali apostull, themeluesi i kishës apostolike në Iliri, shkruan: “Sa për mua, mos e thashtë Zoti të mburrem me tjetër send, përveç me kryqin e Zotit tonë Jezu Krisht”(Gal. 6:14).

Kryqi i thyer i svastikës në historinë e religjionit

Svastika (kryqi i thyer) ka qenë e njohur në Ballkan shumë më parë se ç’është formuar etnosi ilir. Shembujt më të lashtë janë që nga epoka e neolitit. Nga epoka e bronzit svastika ndeshet e paraqitur në karrocat e njohura prej argjili të Duplajës.

Nga mbarimi i epokës së bronzit, pra, në kohën kur tani mund të flasim për ilirët në këto treva, svastikën e gjejmë të paraqitur në shkëmbinj në Lipci afër Risanit në Bokën e Kotorit dhe në Zhlijeb afër Vishegradit.

Me përjashtim të paraqitjes së një svastike në fibulën e gjetur në Likë të Kroacisë e cila datohet me fazën e fundit të kulturës së fushave të urnave (HaB) në trevën e ilirëve, ky simbol nuk ndeshet deri në mbarim të shek. VI. para Krishtit, por në shek. V para para Krishtit bëhet shumë i shpeshtë. Është interesant të theksohet se svastika nuk është e pranishme njësoj në gjithë trevën ilire. Më shpesh ndeshet në Istri dhe në trevat e Alpeve lindore kurse në trevën ndërmjet Savës, Dravës dhe Danubit ndeshet në kohën e hekurit të ri, dhe atë vetëm në një lokalitet - në Osijek. Pak më e shpeshtë është në trevën e japodëve, mirëpo, nuk dëshmohet në trevën e gjerë që e kanë populluar liburnët dhe dalmatët, ndërsa nga treva e liburnëve deri tani është i njohur vetëm një ekzemplar i këtij simboli. Sërish e ndeshim në trevën qendrore të ilirëve si edhe në pjesët jugore të tokës ilire.

Në repertorin e gjetjeve duhen marrë parasysh edhe ekzemplarët e trikvetrumit (triquetrum), që dallohen nga svastika, të cilët në vend që të kenë katër i kanë tre gemba të thyer. Deri tani nga treva ilire janë të njohur vetëm tre ekzemplarë të trikvetrumit - njëri në fibulën e fundit të kohës së bronzit - gjetiu në Krehina Graci dhe dy pak më të reja (shek. VIII para Krishtit.) të skalitur në dy kallçinj - të gjetura në Ilijak në Gllasinc.

Domethënia simbolike e svastikës është e njohur mirë nga historia e religjionit. Vetë fjala “svastikë” përmban edhe domethënien e këtij simboli: në sanskritishte “svasti” do të thotë shëndet, mirësi dhe gëzim. J. Dechelette, i cili këtij simboli i ka kushtuar kujdes të veçantë, svastikën e ka karakterizuar si simbol “Dielli në lëvizje”. Sipas tij, svastika është zhvilluar prej rrethit të thjeshtë, në të cilin pastaj është skalitur kryqi. Me kohë rrembat e kryqit janë thyer dhe kështu është fituar trajta e svastikës me rremba të thyer brenda rrethit. Kjo do të ishte paraqitja më e hershme grafike e svastikës. Tipi i svastikës me rremba të thyer është i fazës së zhvilluar të mëtejshme të këtij simboli.

Ndoshta kanë pasur domethënie bestytnore edhe svastikat në vatrat shtëpiake të Donja Dolinës. Këto objekte, përveç funksionit praktik, kanë pasur rol të madh edhe në besimin e popullsisë së atij vendbanimi, prandaj edhe shfaqja e svastikës në to ka qenë padyshim e lidhur ngushtë me vendin që në besimet e tilla ka pasur vatra e shtëpisë. Sipas shpjegimit të Qiro Truhelkës arkeolog, banorët e Donja Dolinës u kanë dërguar ushqim të vdekurve, pajtorëve të shtëpisë e të familjes, që kishin qenë të varrosur nën shtëpi të tyre, përmes një vrime në formë të hinkës që gjendej në fund të këtyre furrave. Svastika në këto furra mund tëjetë simbol i lumturisë dhe i gëzimit, por edhe i vdekjes.

Svastikat e para janë gjetur në kohën e Neolitit, 5000 - 6000 vjet para Krishti  në kulturën e Vinçës e cila shtrihej në Dardani, Maqedoni, Thesali, një pjesë të sotme të Shqipërisë, Serbi, Rumani, dhe një pjesë të Bullgarisë.

Afërsia e kësaj kulture me ilirët është e qartë. Qysh në këtë kulturë filloi përdorimi i bakrit, që solli deri tek zhvillimi i kulturës së Vuçedollit ku emërtimi ilir është përdorur pa asnjë dyshim.

Svastika në Gadishullin e Ilirik

Sikur shumë simbole tjera solare, ashtu edhe svastika (kryqi i thyer) ka qenë e njohur në Ballkan shumë më parë se ç’është formuar etnosi ilir. Shembujt më të lashtë janë që nga epoka e neolitit. Nga epoka e bronzit svastika ndeshet e paraqitur në karrocat e njohura prej argjili. Nga mbarimi i epokës së bronzit, pra, në kohën kur tani mund të flasim për ilirët në këto treva, svastikën e gjejmë të paraqitur në shkëmbinj afër Risanit në Bokën e Kotorit dhe në Zhlijeb afër Vishegradit.

Në repertorin e gjetjeve duhen marrë parasysh edhe ekzemplarët e trikvetrumit (triquetrum), që dallohen nga svastika, të cilët në vend që të kenë katër i kanë tre gemba të thyer. Deri tani nga treva ilire janë të njohur vetëm tre ekzemplarë të trikvetrumit - njëri në fibulë të kohës së bronzit (shek. VIII para Krishtit) e skalitur në dy kallçinj (të mbathura ilire deri mbi gju) të gjetura në në Gllasinc.

Domethënia simbolike e svastikës është e njohur mirë nga historia e religjionit. Vetë fjala “svastikë” përmban edhe domethënien e këtij simboli: në gjuhën e lashtë sanskritishte “svasti” që do të thotë shëndet, mirësi dhe gëzim. J. Dechelette, i cili këtij simboli i ka kushtuar kujdes të veçantë, svastikën e ka karakterizuar si simbol “Dielli në lëvizje”. Sipas tij, svastika është zhvilluar prej rrethit të thjeshtë, në të cilin pastaj është skalitur kryqi. Me kohë rrembat e kryqit janë thyer dhe kështu është fituar trajta e svastikës me rremba të thyer brenda rrethit. Kjo do të ishte paraqitja më e hershme grafike e svastikës. Tipi i svastikës me rremba të thyer është i fazës së zhvilluar të mëtejshme të këtij simboli.

Kuptimi kryesor i svastikës te ilirët, njësoj si edhe në viset e tjera ku ajo paraqitet, në thelb, ka qenë solare. Mirëpo, svastika ka edhe kuptime të tjera. Forma e svastikës p.sh., në mburojat ilire, të paraqitura në monedhat e qytetit ilir të Scodrës, pastaj shembëlltyra e trikvetrumit etj., ka pasur domethënien e hajmalisë. Domethënie të tillë me siguri kanë pasur edhe paraqitjet e svastikës në fibulat, në byzylykët dhe stoli të tjera që i kanë bartur ilirët.

Këto objekte, përveç funksionit praktik, kanë pasur rol të madh edhe në besimin e popullsisë së atij vendbanimi, prandaj edhe shfaqja e svastikës në to ka qenë padyshim e lidhur ngushtë me vendin që në besimet e tilla ka pasur vatra e shtëpisë. Sipas shpjegimit të QiroTruhelkës arkeolog, banorët e Donja Dolinës u kanë dërguar ushqim të vdekurve, pajtorëve të shtëpisë e të familjes, që kishin qenë të varrosur nën shtëpi të tyre, përmes një vrime në formë të hinkës që gjendej në fund të këtyre furrave. Svastika në këto furra mund të jetë simbol i lumturisë dhe i gëzimit, por edhe i vdekjes. Dihet se svastika me gemba e kthyer në drejtim të lëvizjes së Diellit në Indinë e lashtë ka qenë simbol i dritës, i gëzimit dhe i jetës, kurse ajo me gemba të kthyer në anën e kundërt (suavastika) që paraqet një shenjë negative, ka qenë simbol i vdekjes dhe fatkeqësisë. Te ilirët i ndeshim të dy tipet e këtij simboli dhe fakti që suavastika gjendet më shpesh në objekte të karakterit funeral se sa svastika, ka të ngjarë që te ilirët këto dy tipe të svastikës kanë pasur të njëjtën domethënie si në Indi, në mënyrë të veçantë në Hinduizëm, Budizëm, Jainizëm etj.

commentFirst article
Sot mund të lexoni Shfletoni kopertinat