Nuk mund të bëhet shaka kur bëhet fjalë për dëmtimin njohës. Ky nuk është një problem që prek vetëm të moshuarit. Plakja mendore fillon shumë më herët nga sa mund të imagjinohet. Pikërisht në moshën 28 vjeç. Po, ashtu ndodh, edhe para se të arrijmë moshën 30-vjeçare fillojmë të humbasim njëqind mijë neurone në ditë.
“Nëse marrim parasysh se kemi rreth 100 miliardë në total, do të thotë që çdo vit ka një humbje të efikasitetit prej rreth 1% dhe se deri në moshën 50 vjeç ne do të kishim humbur tashmë 20% të kthjelltësisë dhe deri në moshën 80 vjeç edhe 50%”, shpjegon presidenti i Assomensana Giuseppe Iannoccari, një neuropsikolog. Sigurisht, ju mund të jeni me fat që të jeni një gjelbërues ose njerëz që në mënyrë të pashpjegueshme mbajnë një tru të shëndetshëm dhe një mendje efikase edhe me kalimin e viteve. “Këta janë njerëz që në moshën 80 vjeçare kanë aftësi të krahasueshme me njerëzit e moshës 50 vjeç. Kjo varet nga një qëndrim i lindur dhe gjenetika, për të mbajtur trurin gjithmonë në stërvitje”.
Si të keni një tru efikas?
Problemi kryesor me dëmtimin njohës është përsëritja. “Në tridhjetë vitet e para ne të gjithë jetojmë një fazë eksplorimi, kurioziteti, përballemi me situata të ndryshme. Pas kësaj ne të gjithë priremi të specializohemi në diçka dhe të përdorim gjithmonë të njëjtat aftësi. Truri nuk stimulohet më si në të kaluarën dhe fillon të bëhet i zakonshëm”. Prandaj, zakoni nuk është vetëm problemi i marrëdhënieve të dashurisë, por edhe një problem për trurin tonë. “Nga ana tjetër, ata që janë kuriozë, studiojnë, mësojnë gjëra të reja, janë mendërisht të gjallë mund të zvogëlojnë me 50% humbjen e neuroneve”. Kjo do të thotë që në moshën 50 vjeç ai nuk do të ketë humbur 20% të neuroneve të tij, por vetëm 10%. “Për të pasur një tru të stërvitur duhet të mbash gjallë kureshtjen, të shmangësh mpirjen dhe ndonjëherë edhe të mërzitesh. Libri “Dhjetë shtyllat për një tru efikas” (botuar nga Franco Angeli) përmbledh dhjetë kushtet e nevojshme për të mbajtur një tru të ri në të gjitha moshat: të ushqyerit, aktivitetin fizik, gjumin, menaxhimin e stresit, të menduarit pozitiv, menaxhimin e emocioneve, gjimnastikën mendore, socializimin, motivimin për të vepruar dhe përdorimin e teknologjive të reja. Këto janë të gjitha aspektet që kanë të bëjnë me jetën tonë të përditshme dhe që mund të ndikojnë negativisht ose pozitivisht në rënien njohëse”.
Rëndësia e gjumit
Ndër dhjetë shtyllat e Iannoccari, një nga më të nënvlerësuarat është gjumi. Ne e nënvlerësojmë atë nga pikëpamja njohëse, duke mos e konsideruar një moment të dobishëm për të mësuar ose në përgjithësi për të bërë, por në vend të kësaj orët e pushimit janë thelbësore dhe ndër më të rëndësishmet për trurin tonë. “Gjumi është kopshtari i mendjes. Nata është e rëndësishme sepse përmes aktivitetit të ëndrrave truri fshin informacionin që nuk na nevojitet dhe konsolidon ato më të rëndësishmet, ato që na nevojiten në përditshmërinë tonë”. Por përveç konsolidimit të kujtimeve tona, pushimi kryen gjithashtu një funksion thelbësor shtesë për shëndetin e trurit tonë: “Natën truri zvogëlohet, zvogëlohet si sfungjer dhe qarkullon më shumë pije, lëngu cerebrospinal, i cili ka funksionin për të hequr të gjitha mbeturinat metabolike dhe të pastrojë trurin, duke e ruajtur kështu nga inflamacionet që janë problem për plakjen mendore”.
Rëndësia e mërzisë
Ne jemi të fiksuar pas bërjes. Mërzia nuk është një opsion brenda ditëve tona të ngarkuara. Dhe nëse është e vërtetë që qëndrimi të zënë dhe dhënia hapësirë stimujve të rinj ndihmon trurin të mbetet efikas, është gjithashtu e vërtetë se mërzia është po aq thelbësore sa gjumi për të luftuar rënien njohëse. “Kalimi i kohës duke mos bërë asgjë, duke menduar boshllëkun ose peizazhin, është i dobishëm sepse në këto situata aktivizohet një rrjet truri falë të cilit idetë rregullohen. Quhet rrjeti i paracaktuar, falë këtij rrjeti ndërsa mendimi endet, pa u përqendruar në ndonjë aktivitet që do të kryhet në botën e jashtme, konsolidon kujtimet dhe eliminon atë që është e tepërt”. Rrjeti i paracaktuar është një lloj piloti automatik, fillon një aktivitet introspektiv që ju lejon të punoni në të kaluarën dhe gjithashtu të bëni parashikime për të ardhmen, por për të lejuar që rrjeti i paracaktuar të funksionojë është e rëndësishme të mos përfshiheni në asnjë lloj aktiviteti njohës.
Teknologjitë e reja, të mirat dhe të këqijat
Teknologjitë kanë përmirësuar jetën tonë, askush nuk mund ta mohojë. Por abuzimi me telefonat inteligjentë, tabletët dhe të gjitha aplikacionet e lidhura, përfshirë mediat sociale, mund të shkaktojë një përshpejtim të rënies njohëse. “Përdorimi i tepërt i pajisjeve teknologjike mund të çojë në një lloj fiksimi funksional – shpjegon Iannoccari. Le të imagjinojmë se jemi para një panorame, një peizazhi detar apo malor dhe mendimi e ndjek atë dhe është në gjendje të lëvizë në shumë drejtime. Përpara ekranit vertikal të smartphone -it hapësira jonë dhe madje edhe fusha mendore ngushtohet. Ne jemi të fokusuar (por jo të koncentruar vërtet) në atë që lexojmë ose shikojmë dhe nuk arrijmë të krijojmë marrëdhënie ose lidhje midis mendimeve të ndryshme”.
Nëse nga njëra anë përhapja e telefonave inteligjentë na ka pajisur me një kapacitet të madh përzgjedhës, sot menjëherë, me një shikim, mund të kuptojmë nëse një postim, një fjali na intereson apo jo dhe të zgjedhim në pak sekonda nëse do të qëndrojmë apo vazhdojmë ‘rrjedhën’, nga ana tjetër, ka shkaktuar një fragmentim të përqendrimit. “Sot ne nuk mund të qëndrojmë të fokusuar në diçka për një kohë të gjatë, ne luftojmë. Një eksperiment i fundit tregoi se ishte e pamundur të kalosh 15 minuta pa bërë asgjë. Ky eksperiment përfshiu një person që mbyllej për një çerek ore vetëm në një dhomë ku nuk kishte absolutisht asgjë përveç një karrige dhe një tavoline dhe një pajisje që kur prekej lëshonte goditje të vogla elektrike. Pas 8 minutash shumica e subjekteve filluan të preknin pajisjen sepse ishte e pamundur që ata të qëndronin pa bërë asgjë, pra ata preferuan të merrnin tronditje të vogla. Kjo na bën të kuptojmë vështirësinë dhe në disa raste pamundësinë për të qëndruar për një kohë të gjatë pa stimuj”.
Gratë apo burrat, kush plaken më parë?
Gjinia ka gjithashtu rëndësi në plakje. Më të rrezikuar janë meshkujt të cilët sipas hulumtimeve amerikane kanë një disavantazh prej rreth 3 vitesh në krahasim me gratë. “Hulumtimi ynë zbulon një ndryshim edhe më domethënës, prej rreth 5 vitesh. Sa më shumë të ecësh me vitet, aq më i dukshëm është dallimi.” Sipas Iannoccari, arsyet e këtij hendeku janë të paktën tre: “Para së gjithash, gratë i kushtojnë më shumë vëmendje mirëqenies sesa burrat. Pastaj burrat janë më të ekspozuar ndaj mjediseve të pashëndetshme dhe kanë zakone më pak të shëndetshme sesa gratë, për shembull ata pinë duhan dhe pinë më shumë dhe së fundmi ata kanë një prirje më të madhe për punë fikse, ndryshe nga gratë që janë më fleksibile dhe në gjendje të menaxhojnë disa gjëra në të njëjtën kohë”.
Truri ka nevojë për risi
Për të qenë efikas, truri ka nevojë për risi, stimuj të vërtetë mbi të cilët të fokusohet. Stimujt e goditur dhe të drejtuar, ato që kanë formën dhe tingullin e njoftimeve të smartphone nuk janë të mjaftueshme. “Gjallëria mendore, kurioziteti, dëshira për të mësuar gjëra të reja janë thelbësore për ta mbajtur trurin tonë të ri dhe për të luftuar rënien njohëse”. Pas Covid-19 dhe izolimit, i cili shkaktoi mpirje mendore dhe një çorientim të caktuar tek të gjithë ne është e rëndësishme të projektojmë veten drejt një kthimi në shoqërizim. “Pjesëmarrja në ngjarje kulturore, shkuarja në kinema, dalja me miqtë është mënyra për të kompensuar deficitin që ne e akuzuam gjatë muajve të fundit të pandemisë. Të mos harrojmë se truri është plastik dhe funksionet dhe aftësitë e tij mund të rikthehen falë stimujve të jashtëm dhe ushtrimeve. Gjithashtu është e rëndësishme të mbani mend se gjithçka që është rutinë e vë trurin në pauzë, prandaj le ta ushqejnë atë me risi”.
