Regjisori Simon Bogojeviç Narath ka arritur një sukses të paprecedentë në kinematografinë kroate me një film historik që do të ketë premierë në Pula këto ditë. Bashkëprodhim me Kosovën dhe Slloveninë.
Peter Jackson punoi në trilogjinë origjinale të “Lord of the Rings” për gati tetë vjet. Të gjithë jemi të njohur me rezultatin, kështu që nuk ka kuptim të flasim për të, por është interesante të theksohet se puna e vazhdueshme e regjisorit kroat Simon Bogojeviç Narath në filmin “Illyricvm”, i cili u shfaq premierë në Festivalin e 69-të të Filmit në Pula. , mori të njëjtën kohë.
Në njoftimin e shkurtër të filmit thuhet kështu – është viti i 37-të para erës sonë. Bariu liburn Volsus e marr me vete një njësi romake, detyra e të cilit në dukje e thjeshtë për mbledhjen e taksave, kthehet në një konflikt të papritur me fiset ilire në dukje të pushtuara. Përmes syve të romakëve që ilirët i shohin barbarë primitivë, ne ndjekim një botë arkaike dhe brutale që në fund të fundit mund të jetë më e ngjashme me botën tonë të sotme sesa do të donim ta pranonim.
Përgatitja dhe kërkimi që i paraprinë xhirimeve të filmit është me të vërtetë një ndërmarrje e paprecedentë në kinematografinë kroate. Le të fillojmë me më të rëndësishmin – i gjithë filmi është xhiruar në ilirisht dhe latinisht. Mund të mos jetë shumë e rëndësishme për dikë të pa iniciuar, por ndërsa latinishtja është e njohur për ne, ilirishtja nuk është e njohur. Askush nuk e di me siguri se si tingëllonte ajo gjuhë, por Bogojeviç Narath donte që filmi të ishte në ilirisht, gjë që në fillim tingëllon si një mision i pamundur, për të mos thënë i çmendur.
Mirëpo, Bogojeviqit nuk iu lejua ta bënte këtë, kështu që ai erdhi me idenë e tij tek akademiku Ranko Matasoviç, profesor ordinar në Departamentin e Gjuhësisë të Fakultetit Filozofik në Zagreb dhe një nga ekspertët më të mëdhenj në botë për gjuhët indo-evropiane, dhe e pyeti nëse mund të rindërtonte në një farë mënyre ilirishten për nevojat e filmit. Pra, jo për ta shpikur, por për ta rindërtuar që të mos bie ndesh me njohuritë shkencore që dihen deri më sot për atë gjuhë.Dhe kështu, për nevojat e “Illyrcvm”, u krijua një gjuhë e tërë, me fjalët e veta, gramatikën dhe të gjitha rregullat e tjera gjuhësore. Veç kësaj, jeta e komuniteteve të fiseve ilire në atë kohë është rindërtuar, ashtu si pamja e kostumeve, rekuizitave, armëve, sjelljes dhe protokolleve shoqërore të ilirëve, kostumet dhe maskat janë punuar me dorë nga materiale dhe në mënyra që vërtetë janë përdorë në atë kohë. Ato janë lyer me ngjyra natyrale. Thikat e betejës ilire, të ashtuquajturat sice, janë bërë sipas gjetjeve në pronësi të Muzeut Arkeologjik në Zagreb. Edhe pse komploti është padyshim i trilluar, me gjithçka tjetër që mund të shihet në film, u bë rikonstruksioni më i saktë, i mbështetur shkencërisht, për të cilin u angazhuan ekspertë nga fusha të ndryshme për të portretizuar sa më besnikërisht ilirët. Fjala vjen, ky është filmi i parë artistik i regjisorit Simon Bogojeviç Narath dhe në karrierën e tij të deritanishme ka realizuar kryesisht filma të shkurtër të animuar për të cilët ka marrë disa çmime dhe mirënjohje.
– Ideja për “Illyricvm” u pjek gradualisht. Në filmat e mi të animuar shpesh i referohesha temave historike dhe periudha antike në këtë zonë tonën më ka magjepsur gjithmonë, sepse është jashtëzakonisht e pasur me ngjarje. Nga ana tjetër, kultura popullore globale, e sidomos kinematografia, ofron mjaft përmbajtje për vikingët, gjermanët, keltët, romakët… dhe për fiset tona ilire nuk ka as foto, as kartolina, as filma. Këtu mund të shtrojmë edhe çështjen e identitetit, sepse në njëzet vitet e fundit shkenca arkeologjike në bashkëpunim me gjenetikën ka filluar të japë një pasqyrë më komplekse të historisë, migrimeve dhe të tjerave, duke vënë në pikëpyetje shumë mite kombëtare apo etnike.
Kështu që kurioziteti im më shtyu të filloj zhvillimin e këtij filmi – thotë Narath. Koncepti, thotë ai, bazohej në idenë e përpjekjes për të rindërtuar një moment specifik historik, por jo në mënyrën më argëtuese apo tërheqëse vizuale, por në mënyrën që lejojnë të dhënat historike dhe shkencore.
– Në fillim të punës për filmin, kuptova shpejt se për ilirët dija aq shumë sa shumica dërrmuese e qytetarëve të këtij vendi, që, guxoj të them, është jashtëzakonisht pak. Prandaj fillova të studioja të gjithë literaturën në dispozicion, por edhe kjo nuk mjaftoi, sepse në fakt zbulova vetëm majën e ajsbergut. Prandaj, që në fillim të punës për skenarin dhe aspektet e tjera të filmit, vizual, zëri e të tjera, iu drejtuam ekspertëve të fushave të historisë, etnologjisë, gjuhësisë, muzikologjisë… dhe me ndihmën e tyre realizuam këtë film. Na ndihmuan shumë edhe miqtë tanë nga Muzeu Arkeologjik në Zagreb, ndaj shfrytëzoj rastin t’i falënderoj edhe një herë – tha regjisori. Ai thekson se për ekipin e autorit çdo film është një sfidë e madhe, veçanërisht historike, pasi krijimi i kostumeve, skenografia dhe krijimi i rekuizitave janë një proces i kushtueshëm dhe afatgjatë.
– Kur i përmbledh të gjitha, mund të them se ne kemi punuar vazhdimisht për këtë film 7-8 vitet e fundit. shtysen e parë dhe më të rëndësishme na e dhanë komisionerët në HAVC, Dalibor. Mataniç dhe Dean Shosha, që e mbështetën filmin me aq sa mundën. Ekipi nga Kinorama dhe producentja e pazëvendësueshme Ankica Juriç Tiliç arritën të gjenin fonde shtesë dhe partnerë nga Kosova, Sllovenia dhe Italia, kështu që përkundër buxhetit modest dhe pandemisë COVID-19 arritëm ta xhironim filmin – thotë Narath. Gjatë punës për filmin, ai dhe i gjithë grupi i xhirimit zbuluan shumë, edhe pse hapësira e asaj që ne ende nuk e dimë është ende e madhe.
“Illyricvm” është një film i vendosur në vitin 37 para Krishtit. n. e., domethënë dy vjet përpara se Oktaviani i ri të pushtonte dhe shkatërronte Metulumin e Japodit, Siscia të Segestanit dhe të sundonte këtë zonë. “Illyrcvm” trajton një periudhë shumë të vogël kohore, sepse globalisht tema e Ilirisë do të ishte absolutisht shumë e gjerë për vetëm një film. Le të themi se një detaj vizual për këtë është, për shembull, i ashtuquajturi i bukur Helmetat prej bronzi ilire, të cilat duken fenomenale.
Mirëpo, ato nuk i përkasin periudhës së ngjarjeve të filmit tonë, ndaj për fat të keq nuk i kemi shfrytëzuar, duke ndjekur këshillat e ekspertëve. Si artist dhe regjisor më vjen keq për këtë, por qasja ndaj temës sonë na detyroi të respektojmë faktet historike – thotë “babai” i “Illyrcvm”. Na interesonte edhe sa ngjajnë ilirët me ne, njerëzit e sotëm të kësaj treve, duke pasur parasysh se ata në një farë mënyre ishin disa nga të afërmit tanë të largët, pra nëse ka karakteristika ilire te kroatët. Narath shpjegon se ilirët janë një term i ngjashëm, për shembull, me evropianët, afrikanë ose aziatikë, domethënë se është një emër i përgjithshëm për një grup fisesh dhe komunitetesh të ndryshme që banonin në zona nga Alpet sllovene deri në Shqipëri.
– Një nga rastet e shumta dhe të dukshme të njohjes së veçorive që përmendni është, për shembull, emri Dalmaci, ose emri “dalmat”. Nuk ka asnjë fis të sllavëve apo kroatëve që quhet kështu, por emri e ka origjinën nga fisi ilir dalmat, të cilët u dogjën dhe dogjën në këtë zonë aq shumë sa Romakët u trembën mjaft në një moment. Po kështu, sipas burimeve historike, ilirët kanë bërë tatuazhe vetë – gjë që sllavët dhe romakët nuk e kanë bërë. Dhe ende mund të gjeni mbetjet e atij zakoni në disa zona të Kroacisë dhe BiH-së, ku motivet e atyre tatuazheve janë simbole shumë të vjetra të Diellit, svastika, pema e jetës dhe të tjera. Krahas gjithë kësaj, gjenetika moderne hedh dritë mbi disa aspekte të këtij problemi, por interpretimin do t’ua lija ekspertëve, sepse sigurisht që nuk jam i tillë. Në një lloj niveli të përgjithshëm njerëzor, emocionet njerëzore, urrejtja, dashuria, pasioni e të tjera ishin saktësisht të njëjta si ne sot – përfundon regjisori. Kultura ilire, thotë ai, i përket mjedisit tonë autentik parakristian dhe parasllav, shenjat dhe elementet e të cilit vazhdojnë ende në disa vende, edhe pas kaq shumë kohe.
– Mendoj se është e rëndësishme që përfundimisht ta njohim dhe ta pranojmë atë pjesë të identitetit tonë historik dhe kulturor. Çfarë do të mungonte nëse, për shembull, edhe turistët, përveç paradës së gladiatorëve dhe legjionarëve romakë, gjatë stinës së verës do të prezantonin edhe grupe delmatësh e japodësh të zemëruar apo një flotë piratësh liburnë? – pyet ai retorikisht. Duke qenë se duhej mësuar një gjuhë e tërë dhe jo një gjuhë për të cilën mund të marrësh thjesht udhëzime, ne pyetëm nëse kishte ndonjë rezistencë ndaj angazhimit të aktorëve kur u tha se çfarë pritej prej tyre. Ai thotë se nuk ka pasur rezistencë, por të gjithë e kanë pranuar me shumë emocion dhe përgjegjësi. Kështu shprehet ylli kryesor i filmit, aktori Filip Krizhan (Križan), i cili luan rolin e bariut Volsus.
– Kemi marrë fjali të regjistruara që duhej t’i flisnim në film, kështu që teorikisht nuk u desh të improvizonim për fjalimin, ndonëse sigurisht me kalimin e kohës ndërsa flisni gjuhën, ju bëhet gjithnjë e më e natyrshme. Nuk mësoja thjesht asnjë skenë përmendësh, por vërtet u përpoqa të futesha në ato fjalë, që më vinin natyrshëm dhe me kalimin e kohës u kthye në disa, do të guxoja ta thosha ashtu, magji që vjen nga brenda. Vetë gjuha më tingëllon arkaike, por ndonjëherë edhe disi sublime, sikur po dëgjon disa kukudhë dhe ka edhe shumë këndim, domethënë lutjet e tyre që më shumë tingëllojnë si mallkime sesa si dikush që lutet. Është gjithashtu interesante se liburnët, ndryshe nga fiset e tjera, adhuronin matriarkatin, prandaj ka ndërveprime interesante në vetë filmin – thotë Krizhan, i cili thotë se shumë nga fjalët që ai shqiptoi ishin fjalë për fjalë “të nxjerra nga barku”, dhe në mënyrë që të kuptoni se çfarë do të thotë në të vërtetë, ju duhet të shikoni filmin megjithatë. Si një fakt interesant, ai tregon se pjesërisht për faj të tij, gjatë xhirimeve të një skene, një dele është larguar dhe ka ikur në shkretëtirë.
– Nuk arritëm ta kapim, shpresoj të jetë ende gjallë dhe mirë – përfundon duke qeshur. Dhe si ishte të punoje në gjuhën ilire, duke e dizenjuar atë, a doli ai atë gjuhë për nevojat e filmit apo ndoshta e kishte punuar më parë projektin, si shkoi ai proces krijues-shkencor dhe cilat ishin të tijat sfidat më të mëdha ia kemi kërkuar akademikun Ranko Matasoviç.
– Po, ilirishtja ishte krijuar vetëm për qëllimet e filmit “Illyricum” në atë mënyrë që të ishte bindëse dhe të mos binte në kundërshtim me njohuritë shkencore se si mund të kishte tingëlluar realisht ajo gjuhë. Ideja për këtë erdhi nga z. Bogojeviç Narath, regjisori i filmit, i cili më trajtoi mua si njohës i gjuhëve të vjetra indo-evropiane. Ilirishtja ishte një gjuhë indo-evropiane, prandaj e lidhur me latinishten, kroatishten, sanskritishten dhe shumë gjuhë të tjera të njohura, të gjalla e të zhdukura. Këtë e dimë bazuar në analizën gjuhësore të antroponimeve (emra njerëzish) dhe toponimeve (emra vendesh) ilire të regjistruara në tekstet antike dhe mbi mbishkrimet e kohës romake. Edhe pse në ilirishten nuk janë ruajtur tekste, por vetëm emra, ne kemi arsye të besojmë se gjuha ilire – ose një nga gjuhët që flisnin ilirët, sepse ka mundësi të ketë edhe më shumë – ka qenë paraardhësi i shqipes së sotme. , në mënyrë të ngjashme si latinishtja është paraardhësi i italishtes, frëngjishtes dhe gjuhëve të tjera romane. Gjuha proto-indoevropiane, nga e cila u zhvillua ilirishtja dhe shqipja, është rindërtuar mjaft besueshëm duke përdorur metodat e gjuhësisë krahasuese dhe kjo është specializimi im në gjuhësi – thotë Matasoviq. Shpjegon gjithashtu se si, bazuar në atë që dimë për indo-evropianishten dhe shqipen, mund të dimë shumë edhe për ilirishten: për shembull, se ajo kishte mbaresa rasash (dhe si duhet të kishin tingëlluar përafërsisht), tre gjini gramatikore, disa folje. kategoritë, fjalët që janë fonetikisht mund të rrjedhin nga rrënjët indoevropiane dhe janë mjaft të ngjashme me shqipen.
– Prandaj, fillimisht supozova se si mund të dukej gramatika e ilirishtes, d.m.th mbaresat gramatikore të emrave, foljeve dhe llojeve të tjera të fjalëve, rregullat për renditjen e fjalëve në fjali e të ngjashme, dhe më pas shpika ato fjalë ilire që nevojiteshin për dialogët në film, duke u kujdesur që të ishin konsistente (që të njëjtat fjalë dhe prapashtesa gramatikore të përdoren gjithmonë për të shprehur të njëjtat kuptime), dhe që fjalët ilire të kenë të njëjtin grup rregullash fonetike që rrjedhin nga indo-evropiane. rrënjë, e megjithatë disi të ngjashme me ato shqiptare – thotë akademiku ynë. Ai thotë se gjëja më e vështirë për të në përkthimin e dialogut nga filmi në ilirisht ishte të ishte plotësisht i qëndrueshëm, pra të arrinte që në çdo dialog të ndiqen gjithmonë të njëjtat rregulla gramatikore në strukturën e fjalisë ilire.
– Për të qenë konsekuent, punova krejtësisht i vetëm, pa ndihmën e ekspertëve të tjerë, duke u mbështetur vetëm në literaturën për ilirishten, njohuritë e mia të protogjuhës indoevropiane dhe njohuritë e kufizuara të gramatikës historike të shqipes. Pjesa më argëtuese e punës ishte përkthimi i këngëve të thjeshta të kënduara nga Ilirët në film, të cilat tingëllojnë si grupet tona – tregon Ranko Matasoviç. Gjithashtu na interesonte nëse ka shembuj të ngjashëm në botë ku gjuhët e vdekura janë ringjallur vetëm për nevojat e një filmi apo seriali. Matasoviç kujton se Mel Gibson regjistroi “Pasion” në latinisht dhe aramaisht, dhe aramaishtja është një gjuhë semite e zhdukur, e folur nga Krishti dhe fjalori i së cilës njihet vetëm pjesërisht.- E megjithatë, ilirishtja në filmin “Illyricum” është një rast unik, sepse ilirishtja vërtet ka qenë dikur një gjuhë e folur, e gjallë (ndryshe, le të themi, “klingon”), por ne dimë shumë më pak për të sesa për aramaishten, shumë pak për të. mund ta rindërtojë atë në mënyrë të besueshme. Kjo është arsyeja pse shumë nga dialogët ilirë në film duhej të ishin rezultat i imagjinatës dhe intuitës – shpjegon Matasoviç. Dhe a mund të përdoret gjuha e krijuar në këtë mënyrë në të ardhmen për disa projekte të tjera, apo për shembull në të folurit e përditshëm? A është një gjuhë funksionale? Autori i saj thotë se gramatika e ilirishtes, ashtu siç e ka imagjinuar, nuk është e ndërlikuar dhe mund të mësohet lehtësisht. Megjithatë, ai tregon se nuk do të ishte e drejtë të thuhej se ai e shpiku të gjithë fjalorin e gjuhës ilire, por vetëm ato fjalë që shfaqen në dialogët në film. Pra, në bazë të asaj që ka bërë, mund të bëhet një bisedë e thjeshtë, por do të kalojë shumë kohë që dikush të shkruajë një roman apo një kurorë soneti në ilirisht.
Dhe sa ngjajnë kroatishtja dhe ilirishtja? A ka ndonjë fjalë që kemi trashëguar nga ajo gjuhë?
– Kroatishtja dhe ilirishtja kanë disa ngjashmëri përderisa i përkasin të njëjtës familje gjuhësore, familjes së gjuhëve indoevropiane, prandaj kanë të paktën gramatikë disi të ngjashme dhe disa fjalë. Për shembull, supozova se fjala për vëlla në ilirisht ishte brater, për dash avinas dhe për gjemba tirnas. Megjithatë, ilirishtja është shumë më e ngjashme me shqipen, sepse, siç thashë, shqipja është zhvilluar nga ilirishtja (ose nga një nga gjuhët e Ilirisë së lashtë), ndaj besoj se shqipfolësit do të njohin shumë fjalë ilire. Nëna është nena (shqip nëna), ujku është ulkas (shqip ujku), le të jetë lesjeni (shqip ľkoj), vajza është bilija (shqip bijë) e kështu me radhë. Për disa fjalë, veçanërisht ato për konceptet e qytetërimit, supozova se në ilirishten ndoshta do të huazoheshin nga latinishtja, për shembull, stipendium za placa. Në fjalorin ilir kam përfshirë edhe një nga fjalët e rralla, formën dhe kuptimin ilir të së cilës na e kanë përcjellë autorët e lashtë romakë, fjalën për birrë, e cila në ilirisht ishte sabaium – thotë Matasoviq, i cili personalisht e regjistroi të gjithë tekstin për aktorët në mënyrë që ata të mund ta dëgjojnë atë dhe të kapin intonacionin e fjalisë, vendin e theksimit, shqiptimin e tingujve individualë dhe të ngjashme.- duke e imagjinuar gjuhën ilire, jam kujdesur gjithashtu që tingujt e ilirishtes, të cilat gjithsesi nuk mund ta dimë saktësisht se si shqiptoheshin, të mos ishin shumë të vështira për t’u shqiptuar nga aktorët, kështu që supozova se ilirishtja kishte pesë zanore, si kroatishtja ose Latinishtja (dhe , e, i, o, u) dhe një numër relativisht i vogël bashkëtingëlloresh, nga të cilat vetëm /dz/ nuk ekziston në kroatisht dhe latinisht. Nuk mund të vërtetojmë asnjë nga këto supozime për ilirishten, por teorikisht janë të mundshme – përfundoi eksperti ynë më i madh gjuhësor për gjuhët indoevropiane. Krejt në fund ai tha se edhe pse nuk e kishte parë të gjithë filmin, por vetëm disa skena, ato skena që kishte parë ishin shumë mbresëlënëse dhe sipas tij tregonin kulturën e madhe pamore të regjisorit.
– Unë besoj në suksesin e filmit, për shkak të origjinalitetit të idesë, por edhe sepse tematikisht ai përfaqëson një rifreskim në prodhimin e filmit kroat. Fakti që historia ilire është pjesë e historisë sonë sigurisht që do të ngjall interes, ilirët janë një popull që ka jetuar në viset kroate para sllavëve, të cilët u shpërngulën këtu vetëm në fund të shekullit të VI pas Krishtit. Prandaj, në mesin e ilirëve duhet të ketë shumë paraardhës tanë dhe në film shikuesit do të mund të shohin se si disa zakone ilire, përfshirë një mentalitet specifik, kanë mundur të mbijetojnë deri në ditët e sotme – përfundon Ranko Matasoviç.
