Kam tri pjesë të kësaj fjale të shkurtër, me rastin e shënimit të 10 vjetorit të kalimit në amshueshmëri, të veprimtarit dhe figurës së Kadri Manit. E para, si e njoha bacën Man; e dyta, disa reflektime të tij, që ishin bindje dhe postulate filozofike, kulturore e shpirtërore; e treta, pak për veprimtarinë e tij letrare e shkencore.
Baci Man, ishte burrë i fortë përballë vuajtjeve e dhimbjeve, që të tjerët ia kanë shkaktuar, por me kundërshtarët dhe të ligjtë ishte i sertë. Me shumë njerëz i rreptë, por me fëmijtë dhe dashamirët ishte i hareshëm, anekdodik, kurse në kërkimet e tij ishte solomonian. Kishte energji të mirë dhe ai plotësonte idenë e madhe: i vjetër në moshë, por novator në mendje. Pra, tipi i liderit me përvojë e me moshë, çmohet kudo edhe sot, por studimet e dekadës së fundit, për udhëheqjen kanë thënë: duhet shikuar për mendjen e re, e jo vetëm njeriun e ri, pasi shpesh mendja e vjetër dominon në njeriun e ri.
Kam pasur rastin ta takoja ndonjëherë, aty-këtu, por ajo që na bashkoi e na bëri së bashku në rrugë, ishte koha e Panairit të Librit "Prishtina 2009", në muajin qershor. Më 14 qershor 2009, Kadri Mani vjen në shërbesën e të dielës të Kishës sonë dhe atë ditë zgjedhë që të besojë Kishtin dhe bëhet pjesë e komunitetit protestant. Ka qenë i rregullt, pothuajse, në çdo shërbesë të kishës. Ulej çdoherë në rreshtin e fundit të kishës. Dhe, e pyesja "pse baci Man po ulësh këtu, eja në rendin e parë, sepse jeni më i vjetër". E ai me thoshte "ne të vjetrit s`kemi pse të dukemi përpara, pasi aty duhet të rinjtë përparimtarë të ulën".
Për ditën e pavarësisë së SHBA, më 4 korrik 2010, në Liqenin e Batllavës e kam pagëzuar, dhe ka përjetuar, sipas tij, gëzimin më të madh. Edhe unë isha i lumtur e i gëzuar për ketë mrekulli. Ishte vetëm bacë Xajë Nura, një person tejetër më i vjetër, se sa baci Man, që e kisha pagëzuar. Te "Zemra Shqiptare", në shumë prej shhkrimeve të tij, do të nënshkruhej - Kadri Mani, protestant -.
Kjo marrëdhënie e re e krijuar mes nesh, më ka dhënë mundësinë që të njihem me të, me familjen e tij, me shokët dhe miqtë e tij të vërtetë, por edhe me kundërshtuesit e tij.
Realisht, mund të shtrohet pyetja ose dilema se rikthimi i tij në krishtërim, në moshën 72 vjeçare, cilat munnd të kenë qenë motivet dhe rrethethanat e këtij hapi? Edhe sot ua dëshmoj me vërtetësinë më të lartë, se ai ishte esëll, ishte ngallmor, ishte me takt, ishte kritik, ishte i zoti i vetit, ishte me dinjitet, siç e njohin familjarët dhe miqtë e tij deri në fund. Kishte kohë që me disa veprimtarë të tjerë sikurse Anton Berisha, Dur Kelmendi, Hasan Dërmaku e baca Man, kishin themeluar "Renesanca Shpirtërore", kthimi te rrënjët.
Cilat ishin 4 motivet e kthimit të tij në krishterimin protestant, sipas tij edhe me fjalët e tij:
1. Kam pa që themeli i historisë shqiptare dhe i letërsisë sonë, është histori kishe;
2. Kam pa në perëndim se ku do të ishte Evropa, pa reformacion protestant të Martin Luterit;
3. Nuk dua t`i lutem Zotit në një gjuhë të huaj;
4. Kur të vdesë, nuk dua që të varrosëm si një arab e me simbole të huaja, por si shqiptar.
Disa reflektime, meditime e thënie:
- Duke mos festuar për heronjtë tonë, ne po i bëjmë shërbime armiqëve të kombit tonë.
- Më e padëmshme është me qenë spiun serb, se sa që të lejosh që po këta serbët ta marrin historinë, t`i marrim heronjtë, ta marrin kishën e kulturën.
- Vuajtjet, torturat, rrahjet, mizoritë në burg, i kam duruar e kapërcyer me betimin kushtrimor brenda meje: hakmarrje e shenjtë!
- Kush flet në gjuhë të huaj pa qenë nevoja, iu thaftë gjuha, iu thaftë goja!
- Gjithmonë kam përkrahur të vogëlin - kundër të madhit, të dobëtin - kundër të fortit, të vobektin - kundër pasanikut, të drejtin - kundër të shtrembërit.
- Shqiptari nuk rrenë, nuk vjedh, nuk mashtron. Ata që po rrejnë, po vjedhin e po mashtrojnë - nuk janë shqiptarë.
- Një nga proverbat e Biblës, që i kishte bërë përshtypje, qysh në fillim të viteve `80-a, ishte: "Kush i kapsallitë sytë, krime farkon. Ja, një dialog të tij të përshkruar, me drejtorin e burgut në Dob, pasi e thërret në zyrën e tij:
- Kush jeni ju?
- Unë jam i burgosuri politik, Kadri Osmani.
- Më tutje?
- Nuk e di se çka po më pyetni, por e di se çka po mendoni!
- Si mund ta dini se çka po mendokam?
- Në bazë të një proverbi biblik: "Kush i kapsallitë sytë, krime farkon"!
- E kemi përfunduar bisedën! (Dola duke ia sha, vetëmevete, shtatë nënat). Ai, mbase, ka pritur që t`i thosha: "Unë jam i burgosuri politik , kundër Jugosllavisë...)
Krijimtaria letrare e shkencore:
Vjershën e parë të shkruar, më 1960, titulluar "Macja e miu", (metaforë për realitetin dramatik, ku njeriu kapet, vritet e gjuhet porsi një mi). Ky personalitet nuk është futur, përfshi në librin enciklopedik të Akademisë së Arteve dhe Shkencave të Kosovës! Kjo është lista e veprave të tij:
1. Shqipe e lartësive, 1988 (kurorë sonetike). Kurorë sonetike, ribotimi, më 2008, Podujevë.
2. Falë të qoftë gjaku, 1997 (Tiranë)
3. Nënë Tereza e Shqipërisë, 1998, kurorë sonetike
4. Shqiptarët janë atje, publicistikë, 1999
5. Nuset tona, roman, 2003, ribotim 2009
6. "Neologjizmat në gjuhën shqipe", 2005 është vepër shkencore gjuhësore e masterit të tij.
7. 50 vjetë histori gjysmë e humbur, bashkautorë Kadri Mani & Shukrije Bunjaku-Mani
8. Dr. Ibrahim Rugova triumfoi në Kosovë dhe në Hagë (libër pamfletor)
9. "Njeriu i pavarësisë - Dr. Ibrahim Rugova" (lajme, telegrame, opinione, komente dhe ngushëllime për Ibrahim Rugovën)
10. Shqiptarët janë atje (publicistikë, ka nisur të shkruhet ndonjë pjesë e të revidohet botimi i parë, por ka mbetur në fillimet e saj)
11. Dorëshkrime të shumëta, që mund të jenë edh 10 vepra tjera, të shpërndara kahdo, duke kujtuar se ishte edhe editor i revistës "Shqipëria Etnike".
Përfundim:
- Kadri Mani ishte një atdhetar i madh, një polemist i pashoq, një njeri me të vërtetën në maje të gjuhës, një njeri me bindje pa asnjë kompromis, një mahitar brilant, një personalitet që ka vlerësuar kulturën e lashtë arbërore e shqiptare.
- Kishte një vlerësim të lartë për Metush Krasniqin dhe Ismajl Dumoshin.
- Në fund mund të them se baca Kadri ishte një person, që kurrë nuk është ankuar për asgjë. Me të tjerët është dukur luftarak, por ai ka pasur paqe çdoherë.
- Zotëri Kadri Manin në fund e quaj: Drita në burrin e fortë!
