Më datën 24 Mars 1999, forcat ajrore të NATO-s filluan bombardimet mbi caqet ushtarake të Sllobodan Milosheviçit. Avionët u nisën nga baza ushtarake e Avianos dhe skuqën qiellin e mugët të asaj që kishte mbetur nga Jugosllavia. Menjëherë, si reaksion kundër bombardimeve të NATO-s në tokën e Kosovës u intensifikuan veprimet e kriminelëve serbë të Milosheviçit në formën më agresive të parë ndonjëherë të cilat u shoqëruan me:
Deportime masive, shfarosje të popullsisë, djegie të banesave dhe pasurive, përdhunime dhe keqtrajtime, të cilat shkaktuan një shqetësim të jashtëzakonshëm ndërkombëtar. Të parët që reaguan ishin amerikanët, të cilët caktuan bazën ushtararke Fort Dix, në shtetin e New Jersy-it si një vend ku do të strehoheshin mijëra shqiptarë të Kosovës, të transportuar me mjete ajrore dhe prej aty do të shpërndaheshin nëpër gjithë Amerikën.
5 maj 1999 – Grupi i parë e shqiptarëve të Kosovës të katapultuar në Fort Dix – New Jersey SHBA
I përfshirë në grupin e punonjësve humanitarë amerikanë dhe të imigracionit, pata rastin që të pres grupin e parë të shqiptarëve të Kosovës që zbritën në aeroportin ushtarak Fort Dix në jug të shtetit të New Jiersey. Ishte data 5 maj 1999 kur u mblodhëm në atë bazë. Shumica ishin ushtarakë amerikanë, punonjës të agjensisë së Imigracionit, agjensi ndihmash humanitare, shërbime të tjera, si dhe disa shqiptaro-amerikanë me qëndrim të ligjshëm në ShBA. Unë përfaqësoja Ligën Qytetare Shqiptaro Amerikane që e drejtonte ish Kongresmeni Joe DioGuardi.
Aeroplani i parë ushtarak Boeing 747 që kishte plot 453 shqiptar të Kosovës u ul rëndë – rëndë dhe mua më dukej sikur ai mbart’te me vete tërë peshën e atij dheu që banohet prej shqiptarësh. Vërtetë ai ishte shume i madh por ngjyra e tij kaki-ushtarake, ngarkesa që kishte me vete dhe padurimi ynë për t’i parë, takuar, ndihmuar ata njerëz për të cilët vetëm aty, e bënte atë të dukej shumë më i rëndë se pesha e tij e vërtetë fizike.
Aty prisnin mbi 100 kamera të qendrave më të mëdha televizive të botës, ndër to CNN dhe BBC.
Nuk vonoi dhe nga dera e avionit zbritën udhëtarët e parë. Ideja që na shkonte ndër mend ishte: Vallë a do të zbresin dot nga shkallët? A janë ata aq të qëndrueshëm sa të arrijnë deri tek qilimi i kuq i shtruar nga autortetet shtetërore të New Jersy-it, të cilët kishin vënë gjithçka në dispozicion të tyre?
Ata po zbrisnin dhe unë ndjeja se si çdo shkallë e mëposhtme që ata shkelnin ishte një gong i ri që bënte zbritjen regresive të popullsisë së Kosovës. Një, dy, tre, katër, dhjetë, njëqind, katërqind e pesëdhjetë e tre vetë i shkelën ato shkallë me hapin e tyre të rëndë, të lodhur e të dërrmuar…Katërqind e pesëdhjetë e tre shqiptarë më pak në dheun e tyre, vetëm në këtë aeroplan….Po edhe sa mijëra të tjerë kishin ikur në drejtime të tjera nëpër gjithë botën, deri në Australi dhe në Zelandën e Re?
Autobuzët e kompanisë më të madhe amerikane të transportit toksor të udhëtarëve “Academy” ishin rrjeshtuar fare pranë pistës. “Musafirët”, siç i quajtën amerikanët, u ngjitën në autobusa të cilët kishin ulur krikët e shasisë deri në një nivel me tokën për tua lehtësuar atyre sadopak sforcon fizike të të ngjiturit në shkallët e autobusit. Karvani i autobuzave i transportoi ata njerëz, fytyrat e të cilëve ngjanin më shumë me portrete filmash me legjenda dhe personazhe, se sa me njerëz realë. Dikush e kishte quajtur udhëtimin e tyre “biblik”. Dhe i tillë ishte. As në Bibël, dhuna nuk i ka stërpikur njerëzit kaq larg!
Në sallën e madhe të gjimnastikës së bazës ushtarake ishin instaluar lloj lloj shërbimesh si ato sanitare, shëndetësore, ushqimore, infermjerë, mjekë, punonjës socialë, kryqi i kuq, vullnetarë, punonjës imigracioni, përkthyes të gjuhës shqipe, civilë, ushtararakë, agjentë të FBI e plot e plot të tjerë, të njohur dhe të panjohur. Musafirëve iu ofruan pije freskuese pa fund, kafe, dekafe, çaj, fruta të çdo lloji, sanduiç pa mish derri. Secili prej nesh mbante një kartë identiteti në qafë dhe çdokush në mënyrën më njerëzore përkujdesej për diçka. Ndër ta, një të tillë e mbaja edhe unë me tim bir, Erionin. E gjitha kjo e përkushtuar për ata njerëz.
Salla u mbush. Njerëzit zunë vende nëpër shkallët e gjimnaziumit ushtarak. Ishin tejet të lodhur, të nxirë nga dielli, të drobitur nga rruga e gjatë dhe kushtet e tmerrshme në të cilat kishin kaluar ditët dhe javët e fundit të jetës së tyre të deriatyshme.
Një pjesë e atyre të cilët nuk rezistonin më, u shtruan në fushën e basketbollit nëpër barrela ushtarake dhe filluan të merrnin serume. Nga altoporlanti dëgjoheshin thirrje të pandëprera të punonjësve socialë:
“Ju lutemi shumë, merrni sa më shumë lëngje, pini lëngje sepse trupat tuaj janë dehidruar!”
Një përkujdesje aq njerzore as që do ta kishin imagjinuar. Merrej me mend se çfarë kontrasti i jashtëzakonshëm ishte për ata njerëz ky kalim sublimues nga ajo gjendje që kishin lënë prapa me këtë që kishin gjetur këtu.
Hillary Clinton, zonja e Parë Amerikane i pret “Musafirët Kosovarë”.
Filluan procedurat e para. Tani secili kishte zënë një vend. Në sallë dhanë ballë Zonja e Parë e Amerikës, Hillari Klinton, Guvernatorja e Shtetit të New Jersy-it, zonja Christine Todd Whitman, Sekretarja e Shtetit për Shëndetësinë dhe Punën Sociale, senatorë, kongresmenë, si dhe autoritete lokale të Fort Dix -it.
Salla shpërtheu në duartrokitje. Ato dukeshin si të buta, pak të shurdhëta, si një daulle pak e shfryrë, si një def i panxehur; në to më dukej se dëgjoja diçka që nuk dëgjohet, më dukej se ndjeja atë që nuk ndjehet; të rrahurat e atyre duartrokitjeve kishin pak zë, por tingëllonin shumë. Dukej sikur ishin të akorduara në frekuenca të tilla që nuk dëgjohen afër. Dukej që secili donte ta bënte zhurmën e tij jo për vete, jo për atë që shihej, jo për atë që ndihej aty. Dukej se ata donin që ato duartrokitje të dërgoheshin matanë atyre mureve, matanë atij pylli rrethues, tutje, tutje diku ku ajo të dëgjohej jo më për ata vetë, por për ata që kishin lënë prapa; duhej të tërhiqnin vëmendjen për ata që ishin në male, të mbetur rrugëve, pa ushqim e veshmbathje; për ata që ishin në mëshirë të fatit.
Ai ngazëllim i venitur i atyre njerëzve që nuk dinin as të gëzoheshin dhe as të hidhëroheshin më, ishte tashmë i hedhur në atë sallë si një vello, ngjyrën e së cilës askush nuk di ta përcaktojë, e bardhë, e zezë, blu apo…ndoshta më së miri mund të quhet flu, e paqartë, e pa ndritshme, e shlyer.
Mbaroi edhe ceremonia. U tha se ju jeni njerëzit më të fortë në botë, se keni në krahë Amerikën që kurrë nuk do t’u lerë në baltë, se do të bëhet çdo gjë për ju dhe bashkëkombasit tuaj e plot e plotë të tjera… Tani do të fillonte procedura e parë elementare, marrja e identitetit të këtyre njerëzve, shumica e të cilëve nuk kishin asnjë lloj dokumenti për shkaqe të ndryshme ndër të cilat kryesorja ishte se ato ua kishin grisur autoritetet policore serbe për t’i dëbuar, madje edhe pa emrat e tyre, ose në ikje e sipër as që ju kishte vajtur mendja tek një gjë e tillë.
Të shohësh jo thjesht një shfaje tragjike, por vetë tragjedinë e luajtur nga tragjikët
Në rastet kur mungonte çdo dëshmi e identitetit, atëherë çështja kalonte nëpër një seancë marrjesh në pyetje. Ajo ishte një procedurë e thjeshtë, por më e vlefshmja për të kuptuar gjithë atë që kishte ngjarë në Kosovë. Këtu njeriu mësonte aq shumë për thellësinë e tragjedisë dhe vuajtjes njerëzore. Këtu mësohej se si fëmija kishte parë prindërit tek i vriteshin, se si prindi e kishte parë fëmijën po kështu, se njeriu nuk ndihmonte dot njeriun e tij në çastet më të vështira të jetës, sepse as këtë nuk ia lejonin… Këtu dukej se sa e vyer është jeta kur e jeton në një vend të sigurtë ashtu sikundër mësoje se sa e pavlefshme bëhet ajo në çaste të caktuara. Këtu mësoje se si njeriu është gati t’i japë fund jetës në çdo çast, ndërkohë që lufton për ta mbrojtur atë me këmbë e me dhëmbë. Këtu njeriu sheh jo figura të krijuara skenike që interpretojnë tragjedinë njerëzore por vetë tragjedinë, vetë atë që dikush mundohet ta rikrijojë duke sjellë tek njerëzit mesazhe të forta nëpërmjet emocionesh shokuese. Jo, në këtë vend nuk ke nevojë për aq shumë mundim aktorësh. Këtu secili është aktori origjinal i një tragjedie njerëzore të shkaktuar mbi të thjesht për fajin se rasti ka bërë që ai të lindë i një feje, besimi dhe kombi të caktuar.
Në intervistat për gjetjen e identitetit, kalonin njëri pas tjetrit burra, gra, të rinj, të moshuar.
Tjetri, kush është tjetri në radhë? – thërrisnin oficerët e imigracionit.
Nga ajo datë deri më 10 qershor 1999, baza ushtarake e shtetit të New Jersy-it, Fort Dix priti 6.500 shqiptarë të Kosovës.
Sot ata janë shtetas amerikanë. Shumë prej tyre kanë bërë emër në atë shtet të madh në fusha të ndryshme, shkencë, art, kulturë, mjeksi, biznes.
Nderim të përjetshëm atij vendi të madh!
Fort Dix, Maj – Qershor 1999 – 2020
