Kur Maestro (emri i tij i vërtetë mund të ishte Stas K. ose Fred M.) me vështirësi të madhe i hapi dyert e ndryshkura të shtëpisë gati të rrënuar e pastaj doli jashtë saj, ndjeu se trupit të tij po i vinte era e varreve. Ngadalë lëshoi një qeshje të dhunshme... Sa i lumtur do të isha sikur trupi im të kundërmonte aromë të luleve të verës, mendoi me vete... Kjo aroma e varreve më shkakton marramendje!... Derisa mundohej të vështronte rrugën nga ishte nisur të ecte, ndjeu trupin si zuri t’i mbështillej nga do ethe të ftohta, të cilat ngadalë po ia topisnin kujtesën. Me zërin që i dridhej nga era e ftohtë, i tha vetes: ky i ftohtë më kujton ditën kur katër miqtë e mi trupin tim të vdekur e bartën deri te varret e pastaj e mbuluan me dhe. Gjatë gjithë kohës më mallkonin pse kisha vdekur gjatë dimrit e nuk kisha vdekur gjatë verës!.. Pasi u larguan nga varri im shkuan në një pijetore në të cilën pinë raki derisa u dehën, hëngrën cironka të fërguara dhe gjatë gjithë kësaj kohe u tallën me vdekjen time! Pthu, farë idiotësh!... Një zë i panjohur, i cili jehohonte nga një vend i largët i tha: ti nuk ke vdekur! Vdekja jote nuk ka ndodhur në të vërtetë! Ti edhe më tutje je i gjallë!...
Derisa zvarritej si kërmill nëpër një rrugë të panjohur, këmbët zunë t’i ngatërrohen e mendtë t’i merren... Kjo nuk është rruga nëpër të cilën katër miqtë e mi më çuan në arkivol nga shtëpia për në varr, mendoi me vete. Në atë çast i ngjau sikur mbi shpinë ngado që shkonte e barte varrin e tij, në të cilin nuk i kujtohej sa kohë kishte qëndruar duke u shoqëruar me një grumbull krimbash dhe me një heshtje të tmerrshme, nga e cila kishte dyshuar se do të çmendej... Me sytë që nuk i bënin dritë mirë e pa veten në vorbullën e një nate të ftohtë, të errët e të mërzitshme. Ajo natë sikur kishte ardhur pas tij nga amshimi. Përtej velit të errësirës së ftohtë pati bindje sikur i pa dy sy të verbër që e përcillnin me një vështrim zhbirues. As vetë s’e dinte çfarë ishte ajo që shihte. Ndoshta nuk shihte asgjë, po e gënjente mendja se një njeri i shkonte mbrapa si hije edhe pasi kishte arritur ta mposhte vdekjen e rrejshme... Gjatë gjithë jetës më kanë shoqëruar njerëzit që s’kam dashur t’i shoh me sy, mendoi me vete... E kaploi dyshimi sikur edhe më tutje sorollatej nëpër një skaj të amshimit, në të cilin asgjë nuk i kishte bërë përshtypje... Ferri nuk ekzistuaka vetëm nën dhe, po edhe mbi dhe, ndjeu si i dolën do fjalë me trajtë të përgjysmuar... Rruga nëpër të cilën zvarritej si somnambul tash e një kohë të gjatë ishte e shtruar me një frikë të harlisur. U habit që në rrugë nuk shihte asnjë qenie të gjallë as të vdekur. Jeta që e bëra sa isha gjallë nuk qenka asgjë tjetër përveç një ëndrre, e cila një ditë të braktisë e pastaj mbetesh pa asgjë, mendoi me vete e pastaj një qeshje pelim e hidhur iu var në fytyrën e fishkur...
Derisa me sy të vagëlluar e vështronte me dyshim hijen që qëndronte afër tij si të ishte një statujë prej bronzi, një zë i panjohur, që nuk e dinte nga jehonte, i tha: kjo hije është e njohur për ty... ajo të ka përcjellë gjatë gjithë kohës sa ke qenë i gjallë, të ka përcjellë edhe pas vdekjes, po të përcjellë edhe pasi u ktheve nga amshimi pa dëshirën tënde!... Kjo hije duket e zezë, po nuk është e tillë! Errësira e mbështjell të tërën me një vello të tejdukshme... Kur të zbardhë mëngjesi do të shohësh se hija është më e bardhë se qumështi!... Derisa e vështronte përtej një kohe të gremisur, ajo herë i dukej e bukur, herë e shëmtuar; herë e gjallë, herë e vdekur... As për veti nuk e di nëse jam i gjallë apo i vdekur! Ka kohë që nuk e di kur flas e kur heshti, kur qaj e kur qeshi, kur eci e kur ndalem, kur jetoj e kur vdes!... Çdo gjë në mendjen time është ngatërruar... Hija e zezë ose e bardhë merrte frymë me vështirësi të madhe sikur të vuante nga një sëmundje e rëndë astmatike. Sa më shumë që e vështronte atë fytyrë të zhaposur e ata sy të fikur, në një skaj të mendjes i ringjalleshin do kujtime të ndryshkura nga pluhuri i kohës...
Kam menduar se shtatë ditë pasi më varrose ke vdekur nga sëmundja e mushkërive! - i tha hijes me zë të mekur, të cilin e krijonte me njëqind vështirësi, ngase gjuhën ia kishin hëngër krimbat ditën që trupi i tij ishte mbuluar me dhe... - Edhe pse është errësirë më e thellë se ajo që mbizotëron në amshim, edhe pse është më ftohtë se në varr, unë të njoha mënjëherë!... E njoha ngjyrën e hipokrizës tënde... e njoha servilizmin në sytë e tu si të lakuriqit të natës... Ti je Sadriu... Jo, jo, ti qenke Agimi, redaktori i veprës sime të fundit me poezi, së cilës ia ndryshove titullin dy herë, edhe pse unë t’u përgjëova të mos e bësh një marrëzirë të tillë!... Unë nuk dëshiroja që ti të ishe redaktor i poezive të mia, po dëshira ime nuk u mor parasysh nga Redaksia e botimeve të “Rilindjes”... Shtatë ditë para se ta takoja fytyrën e vdekjes relative atë e shihja në imazh si afrohej drej meje si një kalorës hipur mbi një kalë të zi me jele të bardha... Sa shumë gjakoja që para vdekjes ta mbaja në dorë veprën time të shtatë apo të tetë! Mirëpo ti qëllimisht e zvarrite botimin e veprës sime, për të cilën kisha derdhur djersë e mund shtatë vjet. Vepra ime u botua dy muaj pasi trupi im u mbulua me dhe. Mirëpo, në vend të emrit tim pa kurrfarë turpi kishe vënë emrin tënd!... Derisa miqtë e tu e disa krijues të përgëzonin për botimin e veprës së re me poezi, ti krekoseshe si gjeldeti pa u skuqur fare se nuk ishe autor i saj... Në takmin e fundit që patëm në oborrin e shtëpisë sime ta lash një amanet, të cilin ti më premtove se do ta përmbushësh me çdo kusht... E kam ditur se je hipokrit, servil, gënjeshtar, andaj kurrë s’u kam besuar fjalëve tua...
Maestro, ti je i vdekur!... Me duart e mia e kam mbuluar me dhe trupin tënd në varr!... Redaktori i “Rilindjes” me vete tha: ndoshta kam vdekur edhe unë gjatë natës së shkuar, andaj me shkrimtarin, për të cilin kurrë nuk kam pasur simpati e të cilin e kam urryer edhe si njeri, u takuam në një skaj të amshimit, nga i cili nuk do të mund të arratisem kurrë!...
Maestro, edhe pse i dërrmuar nga jeta që kishte bërë sa kishte qenë gjallë, po edhe nga jeta që kishte bërë pas vdekjes, vazhdoi të ecte me hapa të mundimshëm nëpër atë rrugë të panjohur, nëpër të cilën herë pas here frynte një erë e tërbuar nga veriu ose nga jugu apo në të njëjtën kohë frynte edhe nga veriu, edhe nga jugu.. Redaktori i “Rilindjes” vazhdoi të shkonte pas tij, edhe pse e dinte se shkrimtari s’e dëshironte një gjë të tillë...
- Maestro, ku je nisur të shkosh nëpër këtë natë të errët kur e gjithë bota e gjallë dhe e vdekur i nënshtrohet një heshtje të frikshme! - i tha me zë të mekur, i cili ngadalë zhdukej përtej velit të errësirës së vjetër. Maestro pa e kthyer kokën mbrapa, me zë të ftohtë akull, i tha:
- U arratisa nga amshimi me dëshirë që t’i takoj miqtë e mi të dikurshëm, për të cilët më ka marrë malli shumë!... Nuk e di sa kohë sororllatem si një kërmill i fushave i uritur, i dërrmuar, i molisur nëpër një kohë të stërkequr, gjatë së cilës bie një shi i ftohtë që më mërdhinë të tërin... Sa shumë paskëshka ndryshuar bota pas vdekjes sime relative! Ngado që sorollatem në qiell nuk e shoh as diellin, as hënën, as yjet...
Redaktori i “Rilindjes” deshi të zgërdhihet me fjalët e Maestros, po mezi e përmbajti veten... Pas pak i tha me zë ironik:
- Është e vërtetë se pas vdekjes tënde bota ka ndryshkuar shumë, por ti shumë pak paskëshke ndryshuar pasi trupin tënd e mbuluam në varr me dhe e pastaj mbi të mbinë do ferra e driza që nuk thaheshin as gjatë dimrit! - i tha me zë melankolik që përzihej me errësirën e natës, e cila dukej sikur kishte filluar para njëqind vjetësh dhe nuk do të përfundonte as pas njëqind vjetësh të tjera...
Maestro u shtir sikur nuk i dëgjoi fjalët e redaktorit të “Rilindjes”, të cilin s’kishte dashur ta takonte as sa ishte gjallë e lëre më pasi ishte kthyer nga vdekja. Redaktori i “Rilindjes” vazhdoi të fliste me atë ton të njëtrajtshëm sikur të gjendej në një ëndërr, të cilën kurrë s’kishte dashur ta shihte:
- Ndoshta më mirë të mos ishe kthyer fare nga amshimi ku e ke më mirë se në këtë botë!... Këtu mbizotëron një natë e errët dhe një stinë e ftohtë, e cila i ngrinë lulet dhe zogjtë... Aha, ke dëshirë ta shikosh librin me poezi në të cilin në vend të emrin tënd gjendet emri im... Redaktori i “Rilindjes” deshi të fliste edhe më tutje, po Maestro e ndërpreu duke i thënë me zë të çjerrë:
- E kam ditur se librin tim me poezi nuk do ta botosh derisa unë të vdes, në mënyrë që pastaj të mund ta botosh me emrin tënd... Për këtë arsye në një mbledhje propozove që në mesin e shkrimtarëve të anatemuar të gjendet edhe emri im! Ti gjtihnjë ke qenë servil ndaj pushtetit, po edhe ndaj miqve...
Pasi redaktori i “Rilindjes” lëshoi do qeshje ironike, Maestro vazhdoi me zë të ngadalshëm:
- Kjo natë s’dallohet për asgjë nga netët që mbizotërojnë në amshim!... Më kujtohet si sot nata kur u largova nga kjo botë e mbushur me hipokritë, sevilë, mashtrues, gënjeshtarë, vrasës, nga e cila as vetë nuk e di pse kisha zënë të mërzitesha. Shtatë ditë e shtatë net u patën dëgjuar do ulërima të thekshme të ujqve të uritur. Nga ato ulërima as në varr nuk arrija të gjeja qetësi. Kisha frikë se ata ujq të tërbuar, të cilët nuk e di nga kishin ardhur, do të m’i nxirrnin eshtrat nga varri me të cilat pastaj do të ushqeheshin... Ndoshta ata ujq të mallkuar i paskëshkan vrarë gjahtarët!... Ndoshta edhe më tutje ulërijnë ditë e natë, po unë nuk jam në gjendje t’i dëgjoj ulërimat e tyre pasi që veshët m’i kanë hëng- ër krimbat në varr...
Redaktori i “Rilindjes” i tha me zë të qetë:
- Nuk dua të të dëshpëroj edhe më shumë, po ujqit ende askush s’ka guxuar t’i vrasë!... Ata janë më të rrezikshëm se sa kur ti ishe i gjallë! Mirëpo, janë strehuar nga kanë mundur nga acari i madh, i cili ka njëqind e më shumë vjet që e mbështjell vendin tonë...
Në fytyrën e Maestros zuri vend një dëshpërim i thellë. Me atë zë të njëtrajtshëm tha:
- Natën që më mbuluan me dhe errësira e neveritshme hyri në trupin e në shpirtin tim dhe nga aty nuk u larguan kurrë!... Sa shumë u pikëllova që ajo natë e errët e ajo stinë e ftohtë ende nuk qenkan larguar nga atdheu im i dashur. Edhe në amshim ekziston një natë që s’ka mëngjes as mbrëmje...
Redaktori i “Rilindjes” përtej syzave të mjegulluar të Maestros pa dy sy të fikur. Në thellësi të tyre ishin groposur do kujtime të thinjura, të cilat lëshonin një kundërmim të rëndë varresh...
- Sa shumë gjakoja kur të kthehesha nga vdekja në atdhe të ishte pranverë! - tha ngadalë me zë të mallëngjyeshëm...
Maestro dhe redaktori i “Rilindjes” vazhduan të ecin me hapa të ngadalshëm nëpër atë rrugë të boshatisur nga qeniet e gjalla...
- Sa shumë kam dëshirë ta shoh si duket libri me poezi të mia e me emrin tënd! - tha Maestro me zë melankolik. Derisa priste që redaktori i “Rilindjes” t’i përgjigjej, e mbërtheu një kollë e mundimshme, e cila nuk i ishte ndarë as pas vdekjes. Derisa mundohej t’i nxirrte mushkëritë jashtë trupit, për të shtatën herë iu kujtua dita kur katër miqtë e tij e bartnin trupin e tij të shtrirë në arkivol nga shtëpia deri te varrezat, të cilat ishin mbushur me ferra e driza. Sa shumë kishte shpresuar se në varrimin e tij do të merrte pjesë një turmë e madhe e njerëzve! Mbeti i shtangur kur në mesin e kortezhit mungonin miqtë e tij shkrimtarë, me të cilët e kalonte pjesën më të madhe të kohës, për të cilët ishte i bindur se e çmonin shumë. Gjatë kohës sa kortezhi zvarritej ngadalë për te varrezat, disa nga pjesëmarrësit tërë kohën zgërdhiheshin e çirreshin me zë të neveritshëm. Me sytë e mendjes e pa redaktorin e “Rilindjes”, i cili ishte veshur me sqimë sikur të shkonte në dasmë. Sa shumë kishte dashur ta ngriste kokën nga arkivoli e pastaj ta pështynte në fytyrë. Redaktori i “Rilindjes” u tha shokëve të tij: gabuam që mikun tonë shkrimtar e lamë të vdesë nga sëmundja e mushkërive, të cilën ia shkaktoi duhani i keq që e pinte jashtë mase!... U desh njëri nga ne ta vriste me shtatë plumba në kokë derisa e lexonte me vështirësi një poezi në një orë letrare, ngase kishte problem me protezat që i dilnin nga goja!... Artisti është i famshëm nëse dikush e vret me shtatë plumba!... Miqtë e tij vazhduan edhe një kohë të gjatë të zgërdhiheshin me vdekjen e papritur të poetit më të njohur në vend. Redaktori i “Rilindjes” vazhdoi me zërin e tij ironik: dua t’ua zbuloj një sekret që e kam mbajtur në zemër për shumë vite! Poezitë e mikut tonë kurrë nuk i kam kuptuar, ngase janë të mbështjellura me një hermetizëm të çuditshëm! Ato janë të mbushura me metafora, alegorizma, aluzione... Ato krejt janë pordha të ftohta!... Njëri nga shokët e tij i tha: as vetë Maestro nuk i ka kuptuar poezitë e veta, të cilat i shkruante vetëm kur ishte i dehur!... Edhe pse ke qenë redaktor i veprës së tij të parë, kurrë s’ke pasur simpati për të!... Redaktori i “Rilindjes” vazhdoi me atë zë të çjerrë: e kam urryer me gjithë shpirt, sepse gjithnjë villte mllef e vrerë kundër socializmit e kundër komunizmit, të cilin e urrente me tërë qenien e tij!... Në takimin e fundit që pata me të, më tha: ky sistemi ynë socialist është iluzion i neveritshëm, sepse të bënë ta urresh të sotmen e të nesërmen! Ai të detyron t’i urresh edhe prindërit e tu!... Prandaj edhe një ditë e përjashtuam nga partia!... Pas disa ditësh edhe e anatemuam!...
Derisa nëpër mendjen e vdekur i sorollatej lumi me kujtime, Maestro e vështroi vengër redaktorin e “Rilindjes”, të cilit i tha:
- E kam ditur që miqtë e mi janë do hipokritë, gënjeshtarë e mediokër të fëlliqur!... Megjithatë, nuk ma ka marrë mendja se poezitë e mia do t’i botojnë në emër të tyre... Unë jetoj edhe pas vdekjes, kurse ata s’kanë jetuar as sa kanë qenë gjallë!...
Me sytë e vagëlluar vazhdoi ta vështronte rrugën në të cilën ndodhej pa dëshirën e tij. Në një skaj që mezi e hetonte pa një kopsht të braktisur. Diçka i tha sikur ishte kopshti i shtëpisë së tij në të cilin e kalonte një pjesë të madhe të kohës, i kredhur në mendime të thella duke e sfilitur shpirtin pa mëshirë për të krijuar vargje të bukura... Kopshti i mjerë, pa asnjë lule, i ngjalli trishtim e dhembje në shpirt. Me sytë e vagëlluar iu duk sikur e pa edhe shtëpinë e tij, e cila gati ishte rrënuar. Edhe pse nuk dëshironte iu kujtua një natë e ftohtë vjeshte ose dimri gjatë së cilës binte një shi i rrëmbyeshëm. Derisa qëndronte i kredhur në mendime të thella, dëgjoi disa trokitje të fuqishme në derën e shtëpisë. Kur e hapi derën sikur ta hapta kapakun e arkivolit, iu bë sikur para tij gjendeshin katër ujq të uritur, të cilin kishin ardhur ta hanin të gjallë. Redaktori i “Rilindjes”, i cili ishte edhe sekretar i partisë në pushtet, i shtërngoi nofullat me një urrejtje të mllefosur... Ki kujdes çfarë shkruan në ato poezitë e tua!... Ki kujdes çfarë ke ndërmend të shkruash!... Poezitë e tua janë me ide të turbullta! Në disa ke vjellë mllef, vrerë e urrejtje ndaj sistemit socialist!... Një ditë mund të përfundosh i varur në litar në mes të sheshit, kurse turma e popullit do të brohoritë fyerje e sharje të rënda ndaj teje e ndaj familjes tënde!... Një gjë duhet ta kishe kuptuar me kohë: nuk mund të jesh poet i mirë nëse nuk je përkrahës i devotshëm i sistemit socialist!... Kur në kokë i ranë si plumba fjalët e neveritshme të redaktorit të “Rilindjes”, deshi të qeshte me zë të lartë si i lajthitur, po zërin nuk arriti ta krijonte... Gjithnjë e kam pasur më të lehtë të qaj se sa të qeshi, the me zërin që i dridhej nga vaji... Kur katër miqtë e tij deshën të largohen nga dhoma e mbushur me vepra të ndryshme, u tha me zërin që i dridhej nga emocionet: jam i vetëdijshëm se shumë lehtë mund të më vrisni, siç keni bërë me një mik timin, të cilin e vratë para shtatë ditësh në shtëpinë e tij me shtatë plumba pse shkruante poezi për pranverën e nuk shkruante poezi për liderin e partisë. Pastaj përhapet lajmin se ai ka bërë vetëvrasje, ngase ishte zhgënjyer nga jeta e mjerë që e bënte brenda katër mureve... Është marrëzi ta detyrosh shkrimtarin të shkruajë gjëra që nuk i ndjen në thellësi të shpirtit!... Katër miqtë e tij, të cilët ishin aktivistë të devotshëm të partisë, klithën e u çirrën si korba të uritura nga fjalët e Maestros. Njëri prej tyre i tha: ti je i marrë... së shpejti do të çmendesh e pastaj të gjithë do të tallën me ty!...
Pas disa hapash Maestro i tha redaktorit të “Rilindjes”:
- Mos mendo që nuk e di çfarë hipokriti i madh je! Shpesh gjatë natës e leja dritarën hapur, ngase kisha probleme të rënda me astmën... Ti me shokët e tu të partisë keni hyrë në dhomën time dhe derisa unë qëndroja i shtrirë në shtrat e nuk arrija të bëja gjumë të qetë, i keni marrë dorëshkrimet e mia nga tavolina e punës. Disa poezi që të pëlqenin i botoje në emrin tënd pa kurrfarë turpi!... Poezitë e mia i dërgoje në komitetin qëndron të partisë, të cilat u nënshtroheshin vlerësimeve në aspketin ideo-politik e ideo-socialist... A të kujtohet një ditë kur të thashë: dorëshkrimet mund të m’i vidhni, po mendjen nuk mund të ma vidhni! Ti u shtire sikur nuk kuptoje asgjë!... Të jem i sinqertë, disa poezi m’i keni kthyer e ato që nuk m’i keni kthyer kurrë nuk më keni treguar arsyen pse nuk m’i keni kthyer... Shtatë ditë pasi trupi im u mbulua me dhe, ti dhe tre miqtë e tu të partisë komuniste, në një skaj të oborrit të shtëpisë sime ndezët një zjarr të madh në të cilin i dogjët disa nga dorëshkrimet e mia, ngase nuk ishin në frymën e idealeve komuniste. Gjatë gjithë kohës sa poezitë e mia kalleshin duke lëshuar do klithma të çuditshme, jeni çjerrë e zgërdhirë me zë të shfrenuar nga kënaqësia supreme... Çfarë kënaqësie do të përjetonim sikur edhe trupin e atij poeti të çmendur ta kishim parë duke u kallur në zjarr, ke klithur i shastisur, kurse sytë të kanë lëshuar xixa gëzimi...
Maestro pati dëshirë të madhe edhe më tutje të notonte nëpër lumin e kujtimeve, po diçka e ndaloi ta bënte një gjë të këtillë. Redaktori i “Rilindjes” në fytyrën e poetit, që kishte një shpirt të trazuar, pa dhimbjen e plakur si lodronte si një kalë i harbuar. Poeti me sytë e vagëlluar zuri ta vështronte qiellin, i cili edhe më tutje kishte trajtë të shëmtuar. I ngjau sikur para tij shtrihej një pikturë e çngjyrosur me trajtë sureale...
