Dita po gjunjëzohej dhe në horizont përzjarreshin perëndimet, ndërsa lugina e lumit kridhej në honet e mbrëmjes. Ishte një natë sterrë. Qielli ishte veshur me disa re që, shtëllunga – shtëllunga, turreshin drejt lindjes. Një zog i zi si nata fluturonte drejt qytetit Shurdh-Memec si një lajmëtar i keq. Aroni mes ethesh të frikshme, vështronte prej dritares së dhomës qytetin e veshur me errësirë. Lisat në atë rrafshnaltë majë kodre ku kishte qenë së hershmi një tempull i vjetër i përhireshin me shtegtarë murgj. Ata lisa shekullorë, me zgavra të boshatisura, rronin, aty si dhjetë dëshmi të kohëve të shkuara, dhe ruanin bashkë me moshën e tyre të stërlashtë, të fshehtat e qytetit të vjetër. Ndoshta ndonjëri prej murgjve të moçëm i kishte mbjellë fiks ato dhjetë rrënjë si të ishin urdhnimet e të madhit Zot.
Gjyshja, qysh kur ai kishte qenë i vogël, u kishte thënë se atje në zgavrat e atyre lisave, fle një shtrigë që në sukujt e saj fsheh gjithë të këqijat e kësaj bote. Ajo shtrigë, del prej zgavrave boshe dhe turret ndër varret e hershme të kalorësve dhe mëkatarëve e nuk i lë rehat. Shpirtrat e tyre rendin e ndeshen me njëri-tjetrin e shpesh shpatat e tyre flakërijnë natën vonë, kur të gjallë e të vdekur flenë. Ajo struket sërish në zgavrat e lisave, herë tek njëri e herë tek tjetri, dhe kënaqet teksa sheh shpirtrat e trazuar që nuk gjejnë qetësi as në atë botë. Ajo ashtu si një kob i zi, ka hedhur valle mbi kufomat e atyre që donin të mbronin qytetin, dhe të atyre që turreshin ta shkatërronin qytetin e vjetër Shurdh-Memec. Ai qytet i lulëzuar pas një lufte të ashpër, kishte mbetur i shkretë dhe në çdo portë e gur, në çdo beden të kalasë, mbi çdo kumbanare, kishin zënë vend korbat dhe prej kërrutës së sqepit të tyre të madh, lëshonin krrau-krrau-et e trishta e të frikshme mort-ndjellëse.
Aroni mundohej të gjente një cep të vetes, që të mos e kishin pushtuar ethe të frikshme. Dhe pse ishte ora më e vdekur e natës, atë nuk e zinte gjumi, por mundohej të përfytyronte atë që po ndodhte në atë orë të pas mesnatës, në qytetin e vjetër. Shtëpia e tyre ishte e vendosur në një rrafshulët, në zemër të malit, përballë qytetit të vjetër. Qyteti Shurdh-Memec ndahej prej malit ku gjendej shtëpia e tyre, nga një lumë ujëkulluar dhe ai mbyllte horizontin në perëndim.
Ishte pra mesnatë dhe atë nuk po e zinte gjumi pushtuar prej asaj frike dhe ankthi, ndërsa kujtesa e tij rrugëtonte në legjendat e së shkuarës. Një valë e nxehtë i dukej se po i merrte frymën, ndërsa në gjoks e shtërngonte si darë, dhe mundohej t’i zinte frymën një forcë e brendshme. I ati kishte vite që kishte vdekur. Për të qyteti i vjetër kishte qenë si portë e një tuneli të errët, që nuk do të hapej më kurrë. Kishte qenë ditë prilli, retë turreshin drejt lindjes. Nëpër rrënojat e qytetit të vjetër turrej i ati drejt shtëpisë së tij shaluar mbi kalin e bardhë. Aty, tek ata lisa krejt afër muranave të lterit të vjetër të kishës, kishte qenë atëhere kur rrufetë kishin filluar të shigjetoheshin prej qiejve dhe turreshin ta pikonin përtokë. Aty në cepin e atij qyteti ai burrë ishte fikur përgjithnjë për t‘u mbjellë në lotin e mallit të tij të përjetshëm.
Aroni mundohej të përfytyronte shtrigën e vjetër, në atë moment të vështirë tek qeshte dhe ngërdheshte dhëmbët, duke hedhur valle rreth kufomës së të atit shuar prej rrufesë. Rrotullohej herë në një anë e herë në një tjetër. Por sa sillen në një anë i dukej sikur i vëllai fëmijë ashtu si dhe ai, e thërriste:
-Hajde t’u hedhim nga një cigare miqve që kanë ardhur të nderojnë babanë.
- Ashtu, i vëllai përpara e ai mbrapa, u drejtonin paketat e duhanit mortorëve.
Dikush e merrte një cigare, dikush tjetër vetëm mërmëriste:
-Zoti u lashtë të tjerët.
-Qyteti i shuar atje në majën e kodrës, kurrë nuk fle, - i thoshte gjyshja, -në mesnatë i trazon shpirtrat shtriga me zhelet e saj. Engjëjt mëngjeseve derdhin lot. Pastaj zhëzhisin gjinkallat kur vapa fillonte e vinte. Në mesditë korbat krrokasin, dhe me krrutat e sqepave të tyre kërkonin të shqyenin njëri-tjetrin duke mbjellë kob të zi. Gjyshja thoshte se zoti e ka nëmur këtë zog të zi, që të mos mund të pijë dot ujë në muajin e lidhur të gushtit prandaj ato krrokasin fort.
Kurrë ai qytet nuk ka gjetur qetësi, edhe kur ai ishte i lulëzuar, atje nuk kishte asnjëherë pushim pse gjithnjë atje festohej, kurse tashmë aty zotëronte heshtja e frikshme.
Ishte zhytur në kësi mendimesh, që duket se ishin midis reales dhe ireales, kur në dhomën ngjitur dëgjoi zëra. Ishin njerëzit e familjes që diçka kishin, por që ai nuk kishte mundur ta merrte vesh se çfarë po ndodhte.
Vrullthi u hap dera e dhomës ku ishte ai, aq sa atij desh i pushoi zemra prej një trembjeje të beftë. U ngrit vrikthi dhe u turr drejt nënës, si të kërkonte një strehë të strukej. Fytyra e saj e stërlodhur, sikur ia shtoi ankthin që kishte jetuar disa minuta më parë. Megjithatë asgjë nuk po kuptonte nga ajo që kishte ndodhur.
-Duhet gjetur koka e humbur e gjësë së gjallë, o përndryshe koka ime bëhet baraz me të një berri, -dëgjoi të motrën të thoshte nga dhoma ngjitur. Dhe ashtu e përlotur, pasi kaloi pragun e derës së dhomës ku flinte ai, iu afrua të vëllait ta përqafonte.
-Pse qan? – e pyeti ai dhe iu hodh në qafë.
-Kur erdhe, tani natën? Nëpër terr? Me kë?!
-Dëgjo vëllaçko, mua më kërkojnë kecin që ka ngordhur, o ndryshe do të më heqin nga puna e pastaj gjithë shtëpinë tonë do ta marrë lumi.
Ajo punonte në një ndërmarrje të madhe në qytet dhe ishte anëtare e Partisë. Ishte i vetmi njeri që punonte në shtëpinë e tyre.
Heshti, nuk dinte ç’të thoshte, veçse ndihej i zënë në faj. Ai kishte qenë me bagëtitë atë ditë kur përroi afër shtëpisë së tyre e kishte përlarë kecin e vogël e nuk kishte mundur ta shpëtonte.
I ati mbushte të katërtin vit që kishte vdekur. E ëma ishte kujdesur për të dhe akoma nuk punonte askund. I vëllai sapo kishte mbaruar shkollën e mesme e kishte kërkuar të vazhdonte studimet e larta. Motra e madhe punonte në qytet. Ai vetë sapo kishte mbaruar shkollën tetëvjeçare, e priste të shkonte në shkollën e mesme. Motra e vogël sapo kishte mbaruar klasën e gjashtë.
Po bëhej kolektivizimi i bagëtive. Deri në atë kohë ishin lejuar dhjetë kokë të imta dhe një lopë, ndërsa tash e mbrapa, do lejoheshin vetëm dhjetë pula, të cilat do të mbaheshin në kotec e asgjë tjetër e gjallë, gjithçka do të ishte kolektive. Familja e Aronit kishte dorëzuar nëntë kokë bagëti, po mungonte një, pasi në pranverë, një ditë me shi, njërin prej kecave të sapolindur dhe njëkohësisht të saporegjistruar, duke kërcyer nëpër gurët e përroit afër shtëpisë së tyre, kishte rënë në ujin e rrëmbyeshëm dhe përroi e kishte përlarë e ai si fëmijë që ishte nuk kishte mundur ta shpëtonte. Kishte thirrur me të madhe dhe kishte qarë se i vinte keq tek e kishte parë atë kec të përplasej nëpër gurë derisa kishte ngordhur përfundimisht. Uji i turbullt e kishte përlarë teposhtë, teposhtë.
- Ani! - kishte thënë e ëma, - na pastë marrë të zezat!
Po tashmë ai mungonte. Në përfytyrimin e tij i erdhi ai moment kur keci jepte shpirt nëpër ujërat e përroit.
- Po pse nuk u thua atyre që kecin e ka përlarë përroi? - pyeti Aroni të motrën me gjysmë zëri.
- Po kush beson? - u përgjigj e motra që qante me dënesë. Duhet gjetur se s’bën tha ajo, ndryshe do ta kemi keq.
- Po mirë, neve na ka vdekur edhe babai, po s’kemi pasur ku ta gjejmë. E si u bëka nami për një kec? Pastaj pse nuk besojnë se e ka përlarë përroi?!
E ëma e menduar vështronte herë atë, herë të motrën. I vëllai atë natë nuk ndodhej, pasi kishte ardhur daja, i cili gjithashtu ishte anëtar i Partisë, një burrë i drejtë e që me të motrën duket se këshilloheshin për gjithçka, e respektonin shumë njëri-tjetrin e ai bënte shumë për ta, mbi të gjitha për shkollimin e tyre.
- Mua do të më heqin nga puna, Ndrekën nuk do ta lënë të shkojë në shkollë të lartë, mbase dhe ty do të kritikojnë për shkakun tonë, e njëmijë e një të tjera, - po i thoshte e motra.
Heshti dhe s’dinte çfarë të thosha, veç e përqafonte fort.
- Vishuni, - iu drejtua e ëma, - dhe të dy bashkë shkoni tek kulaku i Lumëbardhit. Ai nuk i ka dorëzuar bagëtitë dhe zgjati disa kartmonedha drejt së motrës së Aronit që ishte më e madhe.
- Tek kulaku? - mërmëriti e motra, si të mos e kishte dëgjuar mirë të ëmën.
- Po ku tjetër, veç atje mund të gjejmë një bagëti të padorëzuar!?
- Kur të mbërrini atje, më parë bëni zë tek kulla e dajave e nëse ndonjëri prej tyre është aty merreni me vete, ndryshe shkoni vetë e pasi ta keni blerë berrin të vini menjëherë që nesër ta kemi dorëzuar.
- Si thua, - i tha motra Aronit, - a vjen dot?
Ai u vesh duke u dridhur. E ëma ndezi në oxhak disa pisha, e me to në duar, ata të dy bashkë morën teposhtë drejt lumit ujëkulluar. Kaluan vaun e nisën të ngjiten tërmales për nga qyteti Shurdh- Memec. Një verrkeqe nisi të thyejë qetësinë e natës, zëri i së cilës tani përzihej me oshëtimën e lumit.
Aroni mbante në dorë pishat e s'fliste asnjë fjalë. Një klithëm u dëgjua fare pranë tyre, si një zë njeriu që është në ditë të keqe. “Shpirti i djerrun”, mendoi, por nuk pati kohë të mendohej më gjatë se aty për aty u dëgjua një zhurmë e madhe mes pyllit. Bishat përlesheshin me njëra-tjetrën, a dreqërit luftonin nën murana?
- Aj, koo, koo, - u dëgjua një zë gruaje në afërsi të rrënojave të qytetit, që nuk vinte qartë dhe mezi dëgjohej.
- Lepur, - tha e motra si të donte t’ia largonte frikën, - do ta ketë kapur ndonjë dhelpër, pëshpëriti ajo.
- Ç'lepur, ai qe një zë gruaje.
- Mos ki frikë... Ishte lepur, ndoshta e ka kapur ndonjë dhelpër.
Mbajtën hapin e dëgjuan.
- Aj, koo, koo, - u dëgjua sërish zëri i hollë i gruas që sa vinte e afrohej edhe pse gjithnjë e më i mbytur.
Ngjitën me një frymë tërmalen. Papritmas në krye të saj, sa kishin kaluar qytetin, dy gra të ngrata me thasët e miellit në shpinë ishin duke u çapitur teposhtë ngadalë-ngadalë. Një plakë e vjetër, e cila mërmëriste me vete ndonjë fjalë e një vajzë e re mbrapa saj e trembur.
- Mos u trembni, - tha plaka, - mos u trembni jam nënë Dila.
Pak më tej u dëgjuan hapa. E ata të gjithë mbajtën vesh.
Dy burra si hije filluan të konturoheshin në terrin e natës.
- Heu, po ti je, moj nënë Dila, kaq vonë, këtu në këtë shqopë? - pyeti njëri prej tyre.
- Po, na zuri nata te mulliri e s'patëm ku të qëndronim. Po më është trembur vajza e Markut. S'e di çfarë dreqin qe një zhurmë në pyll, në lisat e vjetër. Po deshti zoti që ju takuam ju.
Aronit iu kujtua historia e vjetër e gjyshes. Ndoshta ka qenë shtriga mendoi, që natën nuk i le të qetë shpirtrat në rrënojat e qytetit të lashtë.
- Po ti? - pyeti tjetri të motrën.
Ky ishte Lazri, djali i tezes së tyre që punonte në sondat e kërkimit të mineraleve.
- Kemi një hall e duhet të shkojmë deri tek daja, - tha motra.
- Dëgjo Lazër, - tha Prenga, duhet me u kthye se nuk bën, ti po shkon me këta e unë me nënë Dilën.
Vajza e re qante. Ajo ishte kushërira e Prengës mbetur jetime. Shumë motra pa vëlla në votër.
- Eh ç'bën halli, - tha si me vete Prenga, - ndërsa nënë Dila një plakë e shkretë pa njeri në shtëpi.
- Me u kthye Lazër!
I ndanë pishat e ndezura në dysh e Lazri, djali i tezes, shkoi me Aronin e me të motrën, ndërsa Prenga me ato të dyja, morën udhën teposhtë, drejt lumit prej nga ishin ngjitur Aroni me të motrën. Ndërsa të tjerët u drejtuan tërmal për nga qyteti Shurdh - Memec, ku gjendej legjenda e frikshme e jetës së tij, treguar prej gjyshes qysh herët kur ai kishte qenë fëmijë, por dhe vendvdekja e të atit, të cilin aty e kishte pikur rrufeja katër vite me parë.
* * *
Kushedi pse ishte trembur pikërisht aty, nënë Dila, siç i thërriste Prenga plakës së vjetër. Aty tek ata lisa ishin trembur shumë njerëz, ditën, jo më natën. Brenda muranave në mes të tyre dukej se fshihej një gjë e zezë. Flokët e kokës iu ngritën përpjetë. Çfarë ka parë plaka ndër lisa? Historia e gjyshes se aty jetonte një shtrigë e vjetër, që s’i lë të qetë të gjallë e të vdekur, kishte filluar të xhironte në memorien e tij. Vetëm ata lisa e dinë se çfarë kishte qenë e ndërtuar aty. Rreth e rreth asaj majë kodre, zhurrak i kuq, ku nuk kishte asnjë fije bari, ndërsa në majë të kodrës në atë shesh të vogël ajo tufë lisash shekullorë ruanin si gjeneralë atë vend misteresh.
Lisat afroheshin. Nëpër mes tyre binte udha e bajrakut.
- Po sikur të kalojmë anash? -mërmëriti.
- Jo ore, - iu përgjigj Lazri, - pse do t’i biem anash, s’ka gjë të keqe, unë këtu kaloj çdo natë, kur shkoj për turnin e tretë apo kur vij për turnin e dytë.
Lisat ishin tani shumë afër. Mes tyre dëgjohej një zhurmë. Lazri i mënjanoi pishat e hodhi vështrimin midis tyre. Po, po, një gjë e zezë ndër lisa lëvizte në një mënyrë të ç'rregullt e sikur hungërinte.
- Djajtë, - lëshoi një klithëm të fortë Aroni, - djajtë, ose ajo shtriga e vjetër.
Lazri i flaku pishat drejt lisave, hijet e të cilëve u lëshuan drejt tyre, e Aronin e mori në krah.
- Nuk është gjë, - tha duke e kuptuar mirë se ishte trembur deri në palcë. Bishat ia dhanë vrapit... një zogjuri ujqërish që kishte qenë duke shqyer një kalë të ngordhur.
- Ah, u shoftë raca juaj!
E mblodhi veten. Lazri i bashkoi pishat me njëra-tjetrën, ndërsa Aroni me gjunjët që mezi e mbanin, nisi teposhten për nga katundi i Lumëbardhit. Hynë në një rrugë të ngushtë përmes shqopnajës që të çonte në atë fshat.
Ora kishte kaluar dy mbas mesnate kur u gjendëm tek kulla e kulakut.
Lazri thirri dy-tri herë derisa, në katin e dytë të kullës u ndez një dritë. Ata pritën dhe pas pak minutash në derë u shfaq një burrë plak, me trup të mbushur e me mustaqe.
- Hajdeni, hajdeni brenda.
- Jo, jo, - tha Lazri, - po kemi ardhur për një hall.
- Po hajdeni, hyni brenda se është vonë, shumë vonë.
- Jo, jo, - po kemi ardhë me ble një gja të gjallë.
- Po hajreli, a keni me fejue ndokënd?
Ata heshtën.
- Jo, bre burrë, jo, - tha Lazri, - po na duhet me e dorëzue nesër dhe filloi me tregue historinë e kedhit të përlarë prej përroit, ndërsa aty në një tavolinë të nxjerrë në ballkon dridhte një cigare prej kutisë së kulakut.
- Hë, hë, - nënqeshi kulaku. - E për këtë keni dalë natën pa hënë?
- A te ne ka mbetë me u falë Partia juaj? - mërmëriti me nënqeshje kulaku dhe vështrimin e hodhi drejt tyre. - Ju jeni kalamajtë e Maries?
-Po, - u përgjigj motra.
- Eh, medet, keni dalë natën për hiçgja, e keni nxjerrë fëmijën me u tmerrue shqopave, - tha ai a thua se kishte kuptuar frikën që kishte përjetuar Aroni.
- Hajt, hajt, se do të bëjmë hall, - tha plaku dhe u ngrit e pruni një broke me kos e një gotë raki për Lazrin.
- Ua gjej unë tamam për atë punë një berr e ju e dorëzoni.
Aroni e piu gotën e kosit me një frymë, ndërsa motra as që e vuri në gojë.
- Nuk kemi kohë, - tha Lazri, - po në na bëfsh nder na jep një gja të gjallë e ne duam me u nis.
- Po rrini sonte, apo nuk i pritet Partisë? - tha kulaku prapë me ironi.
- Pritni pak, - tha kulaku e u drejtua drejt vathit të gjësë së gjallë. Pak minuta më vonë u kthye me një kedh të vogël që e mbante prej dy këmbëve të para varur si një strajcë.
E pruni aty para tyre dhe u tha:
- Besoj kryen punë?
- I vogël shumë! - tha Lazri.
- Është tamam për ta dorëzuar… ju për numër e doni, apo jo?
- Merre, - iu drejtua e motra Aronit, e cila menjëherë u ngrit në këmbë dhe nxori prej xhepit paratë.
- Jo, - tha kulaku, - merre moj bijë, ti je mbesa jonë e nuk ka problem për lekë.
- Jo, jo! - këmbënguli ajo, dhe ia numëroi në dorë kulakut lekët si të ishte për një cjap e jo për një kec, që nuk ishte as dy kile.
- Unë them të marrësh kedhin e t’i lësh lekët, - tha edhe njëherë tjetri, por ajo dhe Lazri këmbëngulën. Kështu që kulaku nuk foli më.
Morën udhën për t’u kthyer nëpër terr, tashmë të katër bashkë: Aroni dhe e motra, Lazri dhe kedhi i kulakut. Asnjëri nuk fliste; a thua kishin frikë nga kedhi i kulakut se mos tregonte. Lazri ishte anëtar partie e prej hallit kishte trokitur në derë të kulakut, të cilin edhe pse e kishin në fisin e dajave, nuk i shkonin as në mort, as në dasëm.
Lazri i përcolli deri në teposhten pranë lumit pse duhej të kthente në punë se ishte turni i parë.
Ishte duke zbardhur dita e re, kur ata u gjendën në breg të lumit. Aroni e mori kedhin në krah e nisi të kalojë vaun, ndërsa e motra mbante këpucët e tij. Nuk kishin shkuar as në mes të vaut kur rrëshqiti në gurët e lëmuar prej myshkut të lumit e kedhi i ra prej dore e në ujë.
- Jo, - tha me gjithë shpirt, pa pyetur në ishte vrarë për vete apo jo.
Uji filloi ta merrte teposhtë drejt një rryme. Kurrë nuk kishte pasur ankth më të madh. Sërish uji po ia merrte para syve kedhin, dhe pastaj ku do të gjenim vrimë të futeshim. U hodh në ujë, tashmë sa duke vrapuar e sa duke notuar. Në mendje i vinte përroi pranë shtëpisë që rrëmbimthi ia kishte marrë atë kecin e parë, që i kishte kushtuar aq shumë.
-Kurrë,- tha me vete nuk do ta le të ma rrëmbejë dhe këtë.
E motra qante thërriste e ulurinte me sa zë kishte:
-Lëre Aron se do të mbytesh, ulërinte. - Aron, lëre, se të mori rryma.
-Aron lëre!... qante dhe thërriste e dëshpëruar ajo sa nuk thuhet. Tashmë nuk e dinte po mbytej ai, kedhi, apo të dy bashkë. Prej dore i kishin rënë këpucët e tij, që i kishte përlarë lumi. Në atë moment ndoshta koka e kedhit vlente më shumë se koka e tij?
-Kape, Aron, -i tha vetes, -ndryshe s’do të kesh se ku të dalësh nesër?... Nuk do të jesh si gjithë të tjerët.
Vetëm pak metra më poshtë tij vinte një hurdhë e madhe prej së cilës zor se do të mund të dilnin gjallë as ai, as kedhi. Diku në një degë, keci më në fund ngeci e ai mundi ta kapte, me njërën dorë duke u mbajtur për atë degë e me tjetrën duke mbajtur kedhin. E motra qante dhe ecte teposhtë rrjedhës drejt tyre.
- Hajde, më ndihmo! - i thirri ai, dhe ajo duke qarë vajti e i dha dorën e kështu të tre dolën në bregun tjetër. - S’ka gjë! - i tha Aroni, s’ka gjë, tani jemi mirë të gjithë dhe e përqafoi fort të motrën që ende qante. Kullonte ujë i tëri dhe dridhej prej të ftohtit, kështu që ajo i tha ta hiqte bluzën dhe i dha të vishte njërën prej trikove të saj. Mbërritëm në shtëpi. Edhe e ëma duket se nuk kishte fjetur gjithë natën.
Ai u shtri në krevat dhe fjeti nuk e di se sa. Ndërsa motra e mori kedhin dhe shkoi t’ ia dorëzojë partisë.
Kulaku nuk kishte të drejtë, të vinte në dasma e në morte me të tjerët që nuk ishin kulakë. Ani se jetonte më mirë se ata. Po kedhi i kulakut nuk ndryshonte prej kedhave të tjerë, kështu që ai u përzie me tufën e të gjithëve.
Vetëm kulaku kishte qenë i kënaqur, se kishte mundur ta shiste më të dobtin kedh, si të ishte më i zgjedhuri i tufës, për t’ia dorëzuar tufëzës së partisë, për të cilën thureshin këngë se siç thuhej ajo hidhej valle në gojë të ujkut. Paçka se nëpër pyje ujqërit ishin zhdukur…
