Sapo ne ushtarët e rinj, me kokat e qethura “zero”, mbërritëm në repart, ushtarët e vjetër na shihnin me qesëndi e kureshtje.
-Hë, o “rrula”, erdhët! Do hani dynjanë, po nuk na u bindët! Dhe, shikoni se, mos i thoni kapterit, se ju piu e zeza!
-Ej, ti, rrul, hidhi dru zjarrit!
-Ti tjetri, ti or rrul, o veshgjatë më sill pakë këpucët!
-Hej ti, pinguin, fërkoje këtë tokëzën time që të shkëlqejë. Fërkoje mirë, hë, se do të të bëj t`i thuash derrit dajë! Hë, o mace e lagur, lëviz!
Më i tmerrshmi ishte Sela. Ai iu drejtua Baçit, një djali të shëndetshëm, që i shihte ushtarët e vjetër si me habi e frikë.
-Ej, ti buall kënete, hajde m`i lyejë këpucët me bojë. Hajde, shpejt, mos më ecë si zonjushat në paradën e modës, por tundu! - Dhe, ndërsa Baçi i bindur nisi lyerjen, ai i bërtiste: - Dëgjo, të më shkëlqejnë, hë! Kape mirë furçën dhe jo sikur mban në dorë një tigan me speca djegës!
Disa nga ushtarët e vjetër zgërdhiheshin me kënaqësi dhe sikur viheshin në garë se kush të na fyente dhe të na keqtrajtonte sa më rëndë. Mbase, sepse edhe atyre ashtu ua kishin bërë dhe kjo sjellje ishte një lloj hakmarrje që përcillej si stafetë. Pse, kështu do të vepronim edhe ne kur të bëheshim ushtarë të vjetër?
Ndërsa të vjetrit silleshin si kapo dhe bënin të fortët e repartit, ne të rinjtë thuajse nuk flisnin. Unë zieja përbrenda. Më vinte çudi sesi oficerët dhe kapterat nuk ndërhynin. -E po, - thosha me vete, - kjo sjellje do të jetë kalimtare. Eprorët nuk e dinë sesi sillen këta të vjetrit, kurse ne nuk guxojmë t`u ankohemi. Se, ndryshe, pse duhej të vendoseshin ato lloj marrëdhëniesh mes nesh, që ndodheshim aty për të njëjtin qëllim, kryenim shërbimin e detyrueshëm ushtarak.
Në vazhdim po rrëfej edhe një episod apo një histori të vogël, e cila u bë nxitje për të shkruar këtë tregim. Nëse keni durim, lutem më dëgjoni:
Atëherë, në Radio Tirana transmetohej një emision i titulluar “Program, sipas kërkesave të ushtarëve”. Edhe unë kisha bërë një letër - kërkesë në Radio Tirana, me anën e së cilës përshëndesja familjen time e, veçanërisht njërin nga vëllezërit e mi, Llambin, inxhinier mekanik që punonte në Azotikun e Fierit. Azotiku ishte një uzinë e rëndësishme për vendin. Për të thuhej se mbante me bukë Shqipërinë, pasi bujqësia duke përdorur plehrat azotike, nitrat amoni dhe të tjera, e rriti disa herë prodhimin e grurit që ishte kultura kryesore. Uzina ishte moderne e prodhimit italian. Im vëlla më thoshte se në përbërje të plehut kishte 32 % azot, që ishte shumë i rëndësishëm për bimën bujqësore. Kështu që im vëlla, Llambi dhe kolegët e tij e meritonin plotësisht një përshëndetje dhe unë e bëra, aq më tepër që për ndërtimin e uzinës, bashkë me inxhinierët shqiptarë punonin edhe inxhinierë italianë. Kisha zgjedhur “Korin e skllevërve” (pjesën Va, pensiero) nga opera “Nabuko” e Verdit.2) I kisha lajmëruar që një javë përpara shokët e mi ushtarë, se, edhe unë kisha bërë një kërkesë në Radio - Tirana. Java kaloi shpejt dhe erdhi dita dhe ora e emisionit. Ditë e diel, ora 13.00. Të gjithë, ushtarë të rinj e të vjetër, qëndronim nën hijen e një rrapi të madh dhe mbanim sytë dhe veshët nga dy altoparlantë që ndodheshin sipër tij. Radioja ndodhej në zyrën e kapter Manes, kurse zëri, vinte deri tek dy altoparlantët nëpërmjet një kablli.
Ndjeva emocion kur folësja në radio, tha: “-Tani i plotësojmë kërkesën ushtar Vironit, i cili me një pjesë muzikore nga opera “Nabuko” e Verdit, përshëndet familjen dhe vëllanë e tij, Llambin, inxhinier në Azotikun e qytetit të Fierit”.
Të gjithë, ushtarë të rinj e të vjetër u bëmë gati të dëgjonin. Nisi pjesa muzikore e operës, e cila mua më tërhiqte shumë. Kisha lexuar disa libra dhe kisha parë filma që flisnin për kompozitorë të shquar si Bethoveni, Moxarti, Verdi, Puçini, Rosini, Belini, Donizeti, Vagneri e shumë të tjerë mjeshtra të mëdhenj të kompozimit të muzikës klasike botërore. Por, për Verdin kisha dobësi. Thuajse i dija përmendësh emrat e shumë prej operave të tij: “Nabuko”, “Rigoleto”, “Aida”, “Traviata”, “Othello”, “Falstaf”..., dhe, diku - diku edhe ndonjë pjesë që e merrja me fishkëllimë. Kurse im vëlla, Llambi ishte tepër i veçantë. Ai mund të konkurronte me këdo që pretendonte se i njihte mirë veprat muzikore operistike. Nga opera “Nabuko”, mua më pëlqente shumë, sidomos ajo pjesë kur skllevërit kërkonin lirinë dhe kori i tyre ngrihej i fuqishëm me fjalët:
“Mbi krahët e ëndrrave u nisëm sot,
Atje ku shtrihen fushat, kodrat e përrenjtë,
Ku lulëzon çdo gjë e qesh mbi tokë,
Në pyje dhe liqej të atdheut tonë të shtrenjtë”.
Muzika që kisha kërkuar unë po transmetohej, ndërsa ushtarët e ulur nën hijen e rrapit, po dëgjonin. Ndonjërit prej tyre, që nuk e kishte të edukuar veten me dëgjimin e pjesëve muzikore klasike dhe operistike, nuk po i rrihej. U ngrit pa folur. Pas tij edhe një tjetër, edhe një tjetër. Nga rreth 30 ushtarë, thuajse gjysma u ngritën dhe u larguan që në sekondat e para, të heshtur, pa thënë ndonjë fjalë. Muzika vazhdonte. Me tingujt e magjishëm e të jashtëzakonshëm dhe me ndjenjat e thella që pasqyronte, ajo të shkaktonte drithërima dhe të ngrinte peshë, teksa kori buçiste dhe oshtinte:
Atdhe, atdhe i bukur dhe i humbur!
Kujtim i shtrenjtë, kujtim i hidhur…
Ndonëse kisha humbur mendjen pas muzikës, po ndihesha keq, kur shihja që, edhe disa nga shokët e mi më të afërt ishin gati të largoheshin. Zani më shihte disi me keqardhje. Ai ishte nga malësia dhe do të preferonte të dëgjonte një këngë me çifteli për ciklin e kreshnikëve; Eduardi, sigurisht që do të parapëlqente ndonjë këngë me iso të Jugut; Sadiku do të pëlqente më shumë Xhixhilenë; Kozi, “Bijën e Tarres”; Letoja ndonjë nga këngët e bukura korçare si ajo: “Vajza të bukura, faqka pa puthura...!” Thuajse të gjithë kishin këngët e tyre të parapëlqyera. Por ja që unë kisha zgjedhur një muzikë që ata nuk e kishin dëgjuar, ose më saktë, nuk ishin përqendruar ta dëgjonin kur Radio -Tirana e jepte herë pas here. E ndjeja se, me përjashtim të Ademit, që e pëlqente muzikën operistike, disa qëndronin aty sepse donin të më bënin qejfin, nuk donin të më fyenin. Por, për habinë time po qëndronte edhe Sela, ushtari i vjetër, që, me sjelljen e tij të ashpër, na e merrte shpirtin ne “rrulave”. Ai dëgjonte me vëmendje dhe kohë pas kohe shihte nga unë. Ndjeja djersë mbi ballë, por gjithsesi, përqendrimin e mbaja te pjesa muzikore. I ndjeja thellë në shpirt, edhe libretin e rrallë që kishte shkruar Themistokli Soleri, por sidomos muzikën drithëruese të Verdit të madh, që depërtonte gjer thellë në shpirt e në zemër dhe të rrëmbente drejt qiejve të kaltër dhe diellit të praruar... E, dalëngadalë po ndjeja se, ajo muzikë e rrallë po depërtonte si pa u ndjerë edhe tek ata ushtarë që, në fillim qëndruan aty te rrapi për të mos ma prishur qejfin. Ishte forca e magjishme dhe magnetike e atij arti të madh, që i kishte mbërthyer aty nën rrap, dhe ata dëgjonin tërë përqendrim, teksa në fytyrat e tyre shfaqeshin herë - herë pamje ëndërruese.
Ata, vazhdonin të qëndronin si të stepur dhe me dëshirën që ajo muzikë, të zgjaste e të zgjaste e të mos përfundonte kurrë...Nuk e di pse, por po më dukeshin shumë të afërt ata shokë ushtarë. Emocionet m`u shtuan kur po shihja se, edhe disa nga ata që ishin larguar, ushtarë të vjetër dhe të rinj, po afroheshin dalëngadalë e si pa u ndjerë. Dukej sikur një forcë e mistershme, magnetike dhe magjike i tërhiqte drejt trungut të rrapit, teksa më bëhej se, edhe fletët e drurit shekullor lëkundeshin lehtë – lehtë, si të ndiheshin pjesëmarrëse në atë kor hyjnor....
Më në fund, muzika që kisha zgjedhur pushoi. Ngrita vështrimin nga shokët e mi ushtarë dhe këmbyem buzëqeshje të çiltra me njëri - tjetrin.
Sela u ngrit nga vendi dhe më shtrëngoi dorën.
-Të falënderoj, se më kënaqe! Nuk kisha dëgjuar ndonjëherë si kjo lloj muzike.
Të gjithëve u bëri përshtypje sjellja e Selës, aq më tepër që ai nuk e përdori fjalën “rrul”.
Edhe të tjerët më uruan dhe më dhanë dorën.
-Ka shumë gjëra të bukura, por ne nuk i dimë, nuk i njohim, - tha Ademi.
-E Selë, - u dëgjua nga larg zëri ironik i Gajtazit, - ta morën mendjen rrulat, hë!
-Ik ore, mbushu! - iu përgjigj Sela.
-Ç`pate! – i tha tjetri duke iu afruar?
-Iç, asgjë nuk kam. Vetëm, mos i jep shumë gojës se të futen miza! Ndonjëherë do të të futet edhe ndonjë zhapik dhe do të na hapësh punë!
Të gjithë sa ishin aty qeshën. Gajtazi u bë xhind, por nuk u ndje. Veçse herë – herë, e shihte shokun tij të vjetër me habi, pa kuptuar dot se çfarë kishte ndodhur me të.
Ndërkaq, kapter Maneja doli nga zyra dhe nisi të hidhte hapat ngadalë drejt nesh. Barku i kërcyer përpara i lëkundej sa majtas – djathtas si një patok i ushqyer mirë. Që nga dhjetëra metra larg, erdhi zëri i tij ironik.
-Aty e keni atë ushtarin e operave?
-Për kë e keni fjalën shef? - e pyeti Astriti që ishte më pranë tij.
-Për atë mor, atë që na shet mend se gjoja i kupton operat!
-Urdhëroni shef! – i thashë dhe u ngrita në këmbë.
-Ulu, ushtar, ulu! - më tha ai, - por tjetër herë na bëj kërkesë për ndonjë këngë të bukur, jo si kjo që dëgjuam.
-Edhe ajo e bukur është, - guxova dhe i thashë.
-Ah, dashke të në bësh të kulturuarin tani? - më ironizoi ai përsëri dhe qeshi me të madhe. Edhe dikush nga ushtarët qeshi. Fajzoja, që ne të gjithë e quanim “servili” i kapterit.
-Servil, servil, - thoshim ne me njëri - tjetrin, - por, Fajzoja ka shkuar dy herë me leje brenda tre muajve, kurse ne mund të shkojmë vetëm pas gjashtë muajve apo pas një viti. Edhe atëherë, ku i dihet, shkojmë a s`shkojmë!
-Hë, - më tha kapter Maneja, - pse s`flet, apo “të hëngri macja gjuhën”?
-Jo, - iu përgjigja, - jam mirë, dhe...nuk kam se çfarë fjalësh të tjera të them. Muzika që dëgjuam tha shumë gjëra.
-E çfarë gjërash na tha ajo muzikë? - tha kapteri, duke rrudhur vetullat me qime si në ngjyrë të kuqërremtë, - muzikë e një gjermani ishte, nuk ishte e jona.
-Verdi është italian, - tha Ademi.
-Edhe gjermanët, edhe francezët, edhe rusët, edhe anglezët..., të gjithë kanë muzikën e tyre të bukur, - guxova i thashë kapterit.
Ai heshti një çast dhe më hodhi një vështrim dyshues:
-Çfarë, do të na japësh mësime muzikore tani, apo do të na bësh propagandë?
Sigurisht që kapteri po e tepronte. Situata dukej delikate.
-Ç`thua, o kapter? - u dëgjua zëri i Selës. - Pse e ngatërron atë muzikë të bukur me ato gjëra të shpifura! Këtu po flitet vetëm për muzikë. Po të ishte ashtu si mendon ti, Radio-Tirana nuk do t`ia plotësonte kërkesën këtij shokut tonë!
Kapteri nuk foli më. I shtrëngova krahun Selës. Ushtarët, për shkak të vapës, po i drejtoheshin fjetores.
-Mos u mërzit, - më tha duke ecur Jani, kuzhinieri i repartit kur më pa të menduar, - ajo muzikë ishte shumë e bukur dhe mua më pëlqeu. Ja, shiko, edhe tani i kam krahët kokrriza - kokrriza, ngaqë drithërohesha kur e dëgjoja.
Jani heshti një çast. Fytyra i mori një pamje të menduar, pastaj, si të zgjohej nga një ëndërrim, m`u kthye duke më parë drejt e në sy:
-Ku të vajti mendja që kërkove atë muzikë! Dreq je, edhe ti! - qeshi kuzhinieri dhe më ra shpatullave ngrohtësisht.
Mbaj mend se ajo muzikë e fuqishme e Verdit dhe diskutimet që u ngjallën në repart, sikur na afruan më shumë ne ushtarët me njëri - tjetrin. Fjala “rrula”, përdorej gjithnjë e më rrallë. Kjo më gëzonte. “Arti i lidh dhe i afron njerëzit”, - thosha me vete, - ashtu si ata skllevërit që, me atë muzikë të fuqishme, ngriheshin me vendosmëri të çliroheshin nga zgjedha e robërisë. Në një film, mbaj mend disa sekuenca, kur në Italinë e pushtuar nga austriakët, dy grupime të mëdha u gjendën përballë njëri – tjetrit: Popull kryengritës nga njëra anë dhe ushtarë në shërbim të ushtrisë austriake, që kishte pushtuar Italinë, nga ana tjetër. E, teksa dy grupimet ishin në prag të përleshjes, papritmas midis tyre u fut me shpejtësi një karrocë, ku ndodhej vetëm një njeri. Ai ndali karrocën, pikërisht në mes të dy grupimeve dhe u ngrit në këmbë. Nga të dyja anët u shpreh habi dhe kureshtje. Kush ishte ai burrë i moshuar, që ishte futur mes zjarrit të armëve që priteshin të shpërthenin nga çasti në çast? Dikush thirri:
-Verdi! Ai është Verdi!
Dhe, teksa emri i kompozitorit të madh, kalonte gojë më gojë, një zë, e, më pas dhjetëra e qindra zëra nga turma e luftëtarëve për liri nisën të këndonin pikërisht atë muzikë:”Va, pensiero”, të operës “Nabuko”.
Në krahun përballë kryengritësve, në fillim pati një stepje dhe hutim, e, pastaj, papritmas, të gjithë, nga të dy anët e përballjes, populli dhe ushtarët, nisën të këndonin me zëra të fuqishëm. Verdi u kishte kujtuar të dy palëve lirinë dhe, ata, duhej ta ruanin dhe ta mbronin atë si gjënë më të shtrenjtë: Jo duke vrarë njëri - tjetrin, por duke u bashkuar dhe vëllazëruar me njëri - tjetrin. Të dy palët, kishin vetëm një armik: pushtuesin.
Nga leximet mbaja mend se, për “Marsejezën”, këngën - kushtrim për revolucionin francez, Viktor Hygoi patë thënë: “Gjysma e fitoreve franceze i detyrohen “Marsejezës”. Atëherë, batalioni çlirimtarë, duke kënduar:
”Përpara bijtë e atdheut!
Çasti i lavdisë po afron!
Dhe me refrenin:”Rrëmbeni armët, qytetar!”, marshonte i vendosur drejt Parisit, që kërcënohej nga pushtimi. Në atë marshim të zgjatur disa ditorë, të gjithë ata njerëz të atij batalioni, si një trup i vetëm marshonin pa u ndalur duke kënduar pa pushim “Marsejezën”.
Kurse, gjatë Luftës së Dytë Botërore, kënga “Lili Marleen", me tekst të një ushtari gjerman dhe e kompozuar po nga një kompozitor gjerman, u bë kënga më e preferuar jo vetëm e ushtarëve gjermanë, por e të gjithë ushtarëve që luftonin në frontet e Luftës së Dytë Botërore. Këtë këngë, ushtarët gjermanë, anglezë, rusë, amerikanë, francezë..., e këndonin me lot në sy, secili në gjuhën e vet dhe shkonin të vdisnin duke menduar "Lilin" e tyre, që e kishin lënë kushedi se ku... Kënga “Lili Marleen” u përkthye në 48 gjuhë. Fashistët gjermanë, duke parë efektin e kundërt që po bënte kënga, dhanë urdhër ta ndalnin, por, përkundrazi, kënga mori përhapje akoma më të madhe. Suksesi i saj u motivua me këto fjalë: "Era, a mund të thotë përse u kthye në stuhi?".
Pas një jave, më erdhi një letër nga im vëlla. Ai e kishte ndjekur emisionin dhe përshëndetjen që i bëja unë me muzikën e Verdit dhe më falënderonte. Por ajo që më befasoi dhe ma shtoi gëzimin, ishte se në atë letër kishin firmosur dhe kishin shkruar fjalë përshëndetëse për mua edhe disa nga shokët e tim vëllai, e, midis tyre, edhe dy inxhinierë italianë, që e donin dhe e respektonin tim vëlla, Llambin, edhe për faktin se ai e njihte mirë dhe e pëlqente muzikën operistike të Verdit...
1.Va, pensiero! (Fluturo mendim!). Ky është përkthimi artistik. Fjala “va” (shko!) është zëvendësuar me “fluturo” sepse shkon më mirë me “krahët e praruar...” (që vijon origjinali).
2.Opera “Nabuko”, me libret të Themistokli Solerit dhe muzikë të Xhuzepe Verdit u shfaq për herë të parë në Teatrin e njohur La Skala të Milanos më 9 mars 1842. "Va, pensiero" është ndoshta pjesa më e dashur e muzikës nga e gjithë opera, e cila shpesh kryhet dy herë. Ngjarja e operas "Nabuko", zhvillohet në Jerusalem dhe Babiloni në vitin 583 p.e.s. Tregohet historia e Nabukodonosorit, Mbretit të Babilonisë dhe skllevërve hebrenj, të kapur dhe të burgosur në Babiloni. Kori i 'Va, pensiero” ndodh në pjesën e tretë të operës.
