E gjithë kjo histori ka të bëjë me specat djegës. Unë nuk mund ta quaj, si sprovën time. As që mund ta ritregoj sikurse mund ta thoshte vetëm ai moment. Ndoshta më kot po ua rrëfej, se mendoj përtej specave djegës, ka të bëj dhe me origjinën e tyre. Origjina e tyre bëri që të ndjehej revolucioni, që do t'ua kallëzoj, po aq dhe aktin e të djegurit prej tyre si akt revolucionar. Kështu mendonte gjyshi im. Gjyshi im nga mamaja, kështu i quante. Dhe unë, pa marrë pjesë vetë në këtë akt revolucionar, që gjyshi im, i cili e konsideronte veten një dijetar i madh, si çdo shqiptar normal, meqë ra fjala, arriti në një moment të ndjejë anët e mrekullueshme të këtij veprimi dhe vetë, pa e lexuar Mao Ce Dunin, erdhi në koncept, të specave djegëse, të të djegurit prej të djegurës, falë të cilave më vonë ai arriti të bëhej një njohës i ngushtë i të gjithë pijanecive më të famshme të qytetit. Aty me faqoren e tij, dhe me një grusht specash djegëse, që ai dhe vetëm ai i quante maocedunase, ulej deri sa… Nuk ua them më shumë.
Dhe kështu, diku nga ditët e fundit të gushtit 1976, gjyshi im, i cili ia kishte kushtuar gjithë jetën biçikletës së tij „Bianka“, arriti të shtrydhte pensionin e tij dhe të blinte një bicikletë të madhe, kineze. Duke u marë me dinamon e saj të varur në hekurin e mesit, po qëndronte nën një nga hurmat e mbushura plotë e përplotë, duke menduar se ku ta kapte dhe si ta përfundonte meselenë me komardaret që ishin bërë gunga pas gungave me pullat që u kishte ngarkuar dhe duke tështirë shihte vargun e specave djegës që gjyshja i kishte varur me spango nga njëra hurmë në tjetrën.
Komshiu, një mesoburrë, që punonte në Ndërmarjen Bujqësore sa e pa gjyshin që më shumë dora i kapte faqoren dhe pjatën e vogël me speca djegëse të pjekura e të bëra me uthull e hudhra, se sa shishen e misniçes, e përshëndeti dhe nisi të shakatonte. „Eh, të paskan bërë qull në djersë, eh, të shkretat djegëse!' Gjyshi, fshiu djersët dhe ia ktheu po me shaka. Por, shakatë e gjyshit digjnin më shumë se ato maocedunaset. Dhe pse?
Nuk mund ta merrni me mend, se si u ndje ai kur i tha gjyshi se sa të ishte gjallë Ndërmarja Bujqësore, nuk kishte pse të shihte vargje specash djegëse në hurmat e tij. Kështu që mes të qeshurave u mbyll dhe ajo mesele…, ndërsa Kovi, komshiu që ishte zyrtar i Ndërmarjes Bujqësore i tha: „Specat djegës i pëlqente shumë edhe Lenini, prandaj duhet të fillosh ta lexosh atë, kur ke kohë të lirë.“ Gjyshi, la mënjanë mastiçen dhe e harroi për një moment „Biankën“ e vjetër dhe pasi mori frymë thellë ia ktheu, tani për tani po lexoj Mao Ce Dunin, pasi të më kaloj kjo djegje, do ta shoh dhe këshillën tënde, se e shoh që të paska djegur shumë e më shumë.
Unë si një fëmijë heshta. Pas gjithë asaj peripecie që kishte pasur vite më parë me shtetin, për shkak të gojës së tij të lirë, e kuptova pse nuk e zgjati. Sidoqoftë ndoqi me sy orën në dorën e komshiut zyrtar të Ndërmarjes Bujqësore. Një „Omicron“ që shkëlqente! Një perlë e vërtetë e orës zvicerane, për kohën, që ngjante sikur kishte bërë bashkë dy Atlantë me trupa bronzi të denjë për dorën e Mikelanxhelos, dhe jo për duart e tij të mbushura me lesh deri tek fundi i gishtave. Dhe sa e pa atë gjyshi picërroi sytë, por e kafshoi gjuhën.
Thënë kështu, ndjenjat djegëse që shkërmoqën dhe trazuan shpirtin e gjyshit fisnik vluan. Një bukuri e tillë dhe ajo që i mbeti si pykë në sytë e zyrtarit komshi. Gjyshi im lexonte. Këtu më duhet të theksoj se gjyshi im, pa i lexuar as veprat e Leninit, dhe as fjalimet e Mao Ce Dunit, besonte se pushteti ishte si speci djegës në vend të keq, pra të bënte të vuaje, se ishte imoral, por e shprehte më thjeshtë: Të djeg bytha...!
Ama e mundonte ajo që i ndodhi me zyrtarin komshi të Ndërmarjes Bujqësore. Por çdo gjë në kohën e vet. Gjyshi e kuptoi shumë mirë se gjahtari më i mirë është ai që di të presë. Durimi i tij u shpërblye, ndonëse edhe kjo histori nuk kaloi pa shtyrjen e tij, por që kur të vijë koha për të thënë të vërtetën dhe sot t'i shohim gjërat ashtu siç na tregohen. Në historinë tonë të re tashmë kishte marrë vrull kalimi i shefave nga një sektor në tjetrin dhe ky gëzim nuk i kalonte dot asaj që po ndodhte. Gjyshi dëgjonte rreth orës së ngulur në murin para zyrës, dhe ritualin e orës që e merrte me vete, edhe zemra i plaste, duke dëgjuar shefin që rënkonte pas derës, por nuk është kjo arsyeja. Burri me siguri kishte halle të tjera, kishte shumë rënkime, dhe gjyshi im po fërkonte duart pas derës, …, tashmë i bindur fort se i duhej të largohej, pa menduar as për orën, mendonte për djegjen tjetër aty brenda asaj zyre.
Dhe kjo nuk ishte gjithçka që priste. Jo. Por ja ku shfaqet Pasho, njeriu më i bezdisshëm në atë kohë, një njeri me moral të dyshimtë, siç do ta mësonte më vonë, por që në fund të muajit shkonte andej nga Dega e Punëve të Brendshme dhe firmoste duke palosur në xhepa Një Mijë e Dyqind Lekë, krahas rrogës së tij si Mësues i Punës me Dru dhe me Metal, në një nga shkollat e qytetit. Duket se ka një gen në prerjen mashkullore që i bën të njëjtët burra të bëhen memec në çast kur shohin disa djegje të tilla. Janë gati të sakrifikojnë çdo gjë duke e lidhur reciprokisht foljen treguese për të bërë arsyen e pse-së në kohën e ardhme. Eh, pëshpëriti gjyshi, fundja prej kësaj goje kam vuajtur. Tani … më mirë të digjem nga ato maocedunaset. Por mendja nuk i rrinte më tek zyra e re e Kovit, as pas rrënkimeve të tij, se ato tashmë ishin puna e Pashos, por tek „Omikroni“. Puna e orave ishte bërë si një sëmundje. I blenin me flori nga shoferët e agro-exportit, që i shisnin kontrabandë sapo ktheheshin nga jashtë vendit. Kjo sëmundje e kapi edhe gjyshin tim, por këtu gjërat ishin më të ndërlikuara. Të gjithë ata që dinin për orët në këtë qytet ishin, ose italianë të ngelur nga lufta, ose zanatçinj të rallë që kishin mësuar nga hebrenjtë dhe që punonin në hauret e shtëpive tek Kalaja, dhe gjyshi im nuk i besonte kësaj kategorie, që strukej dhe kishte frikë të madhe, megjithëse nuk kishte parë asgjë të keqe, por lloj-lloj njerëzish..., nuk dua të hapem me të gjithë. Ndaj e la me këtë shkas punën e „Omikronit“, se i kishin thënë që shoferët janë djalli i sistemit dhe i shesin fallso. Sipas gjyshit edhe ata ishin bërë pjesë e revolucionit. E aty, nuk e di pse i shkoi mendja në ditën kur në qytetin e Parisit shpërtheu revolucioni, që do të ndryshonte botën, dhe do t'i kushtonte jetën, monarku francez shkroi në ditarin e tij: „Asgjë e veçantë, nuk shkova as për gjueti“. Kështu gjyshi ndërroi medje dhe rrugë...
Sa doli nga rruga e Restorantit të Gjuetisë, gjyshi gati sa nuk u përplas me Pashon. „E, ta gëzosh „Omikron“-in! Kaq. Pashoja i dha fort pedaleve të biçikletës së vetë dhe gjyshi nuk arriti as të përgjigjej. Mbeti i hutuar. Por jo vetëm kaq. U shtuan thashëthemet. Të gjithë besonin më shumë pazarin e fjalëve të Pashos, se sa dorën e gjyshit, që nuk kishte orë. E më në fund vendosi. Bleu një orë Shanghai. Dhe ashtu me mëngë të zbërthyera të këmishës i hipte biçikletës së madhe kineze, pasi mbaronte faqoren dhe specat maocedunase dhe ikte andej nga Gjuetia, ku s'kishte shans mos ta shikoje Pashon. Por, ja që edhe aty doli meselaja tjetër. Pashoja sërrish qe i pari që e uroi gjyshin, por me një sarkazëm të thellë: „Tashti paske vënë në dorë „Tre Botët!“. Eh, dreq o punë tha gjyshi. Këto orët digjkan më shumë se specat e mia. U mundua të mos dilte ca kohë. E mbante biçikletën të lidhur me zinxhirë pas hurmave.
Doli vetëm kur thashethemet e orës së pablerë „Omikron“ dhe asaj „Shanghai“ humbën mes thashethemeve të tjera që vërshuan qytetin në valën e ikjes së maocedunasve, jo të specave djegës, se ato i lanë. Por ikja e kinezëve dhe prishja e marrëdhënieve me Kinën e Mao Ce Dunit, nuk mund të zhdukej kollaj. Në shtëpi, në bufenë ku gjyshi e struku orën, ora qëndronte ende me dy atlantët që mbanin Tokën në kurrizin e tyre të fuqishëm, me akrepat e praruar që tregonin dymbëdhjetë për dhjetë. Për gjyshen time, ajo ende shërbente si pikë referimi në kohë. Ajo shtoi dilemën për jetën dhe vdekjen e të gjithëve me ditën e blerjes së orës. Zakonisht thoshte: Ah, jo! Kjo thashëthemnajë ka ekzistuar më parë, kjo ishte para se gjyshi juaj të blinte orën, ose kështu, ne e kishim marrë tashmë orën, mbaj mend se ishte kështu ..., kur ata erdhën e na trokitën në derë.
Ne kishim përhumbur të gjithë pas televizorit duke parë kanalin e huaj me antenën mes hurmave, që jepte serialin “Çdo kilometër”. Në atë kohë gjyshi kishte filluar të mbante mustaqe dhe pinte duhan Sheldie. Vetëm gjyshja s'donte t'ia dinte as për filmin, madje as emrin nuk ia kishte dëgjuar, as për … Unë nuk e di pse nxitova. Nxitova këmbët e mia me faqoren në dorën e djathtë dhe me një gurabije pesëlekëshe në dorën tjetër. Kur iu afrova shtëpisë mendova se dikush kishte vdekur. Në oborr kumbuan klithma dhe rrënkime, nga dritaret nëna dhe babai im vështronin me ankth në oborret fqinje dhe prej andej, mbi tjegulla, fytyrat me mustaqe dhe uniforma u shfaqën dhe pastaj u zhdukën. Orë pas ore gjyshi im shtriu krahët në një gjest të heshtur. Dhe ata, nuk mund të them më se si ishin ata. I ndoqa deri tek „Bufe“-ja e xha Sifit në Spajkore, aty ku shkoja të merrja për gjyshin rakinë e tij të prefruar me faqore.
Kisha lënë Remën, kanalin me ujë të Shkumbinit, që kalonte për të ujitur bahçet, me gjunjë të dridhura dhe vetëm aty e kuptova menjëherë. Në bufe, në vend të fotografisë së madhe të Mao Ce Dunit, qëndronte një fotografi e një femre të këndshme, bukuroshe me kimono dhe grepa druri në flokët e saj. Fotoja ishte shumëngjyrëshe dhe disi e veçantë, dhe kur u zhvendosa pak anash, u mahnita kur pashë vajzën e kinezëve që ishin vendosur familjarisht në qytetin tim, e që më dukej se më shkelte syrin. Ky ishte kulmi, një gjë e tillë nuk kishte ndodhur kurrë në qytetin tonë dhe unë isha i trullosur duke parë vajzën të shkulej nga muri i ftohtë, e shurdhër edhe ndaj të qarave të gjyshes, që më tronditën dyfish. Çfarë kishte ndodhur me mua? Ku kisha udhëtuar në tërë atë kohë të përhumbur mes … Fshiva sytë. Pashë përqark. Gjyshi ishte ulur në divanin e vjetër dhe lëvizte pak kokën nga e majta në të djathtë, duke vazhduar betejën me faqoren dhe specat djegës, që gati përcëllonin vetë pjatën e vogël të ngarkuar me vaj ulliri dhe hudhra të shtypura. Ai dukej i kënaqur, që nuk ua thoshte më emrin atyre. Më në fund ai u ngrit, na shikoi të gjithëve dhe nënqeshi: “E madhe, një nga aktorët në „Çdo kilometër“ do të vizitoj Tiranën”. Më në fund gjyshja u shërua. Ajo mendoi se „Çdo kilometër“ ishte ilaçi që kishte nënshkruar mjeku i dashur i familjes Trifon Marku.
