Zëri qortues copëzohej mes pamjesh pikëlluese të varreve tashmë të mbetura pa asnjë kujdes. Çdo gjë reflektonte e mbetur shkret. Veç copëza të thyera të qelqit të dritareve të turbullta të kodrës së heshtur. I njëjti zë përsëritej... kishin ikur njëqind vjet e prapë binte i njëjti zë pikëllues.
- Nisi bagëtitë te varret e shqiptarëve, jehonte e folme e huaj.
- Bagëtitë e kërkojnë kot hijen e vet. Asgjë e gjallë tjetër shqipe nuk lëviz ... Veç varret heshtin në Tullar.
Nis të ik nga vetvetja. Në rrugë e takoj policin e komunikacionit Ramën, i cili jetonte vite më parë në Gjakovë. Përnjëherë zhduket. E kthej kokën nga varret. Asnjëri nga varret nuk janë ato të më hershmet. Te guri i secilit varr është ngritur i varrosuri njëqind vjet më parë. Del nga varri i vet... fluturon. Shikoj i humbur, i mbyll sytë e eci ca i frikësuar, te ndalem aty ku ndahen rrugët. Një rrugë shkon nga Stambolli, rruga tjetër nga Dumnica...
Ja andej nga vajtën shpirtrat ...
Më bredhte mendja në fshehtësitë më të fortifikuara të gurit e të gjakut, mes të cilit rridhte etja e përhershme e shpirtit të robëruar. Te gishtat e dorës më dridhej një pikë verë, hapej e prapë mblidhej, ndërsa sytë lotonin prej një të skuqure të ndezur. Pika e verës tashmë kthehej në një sumbull, më pastaj shndërrohej në një vorbull; sillej, sillej pandërprerë e më barte fund fytit të vet e frynte e frynte dhe formohej mbi vorbull një shtjellë e paparë, e trishtueshme. Papritur nisën të ndërroheshin gjërat, renditja e tyre, madhësia dhe format. Pika e verës pak pak thithej nga çarçafi i natyrës, të mbetej aty pika e dritës së ujit te gishtat e mi, të ikte e të lidhej me valët e Krenës, apo të Erenikut, apo të Drinit e të ikte e të ikte e të ikte, të krijonte liqen me sipërfaqe të lëmuar, të trazuar në thellësinë e vet.
Ngreha lart kokën e shikova mbi brigjet e mjegullës, që notonin mbi koka të ndezura, nën avullin e afshit të iluzionit. Ndonjërit i pikin lot të dhembjes ndërsa ikte kujtimit, dhembjes... Shikova me radhë sytë e secilit në tavolinën, të cilën e kishim shtruar begatshëm, me haje e pije, e përnjëherë humba ndjenjën e afrisë me ta; hetoja para vetes rrëshqitës, turinj bishash, vetëtima. Lidheshim krah për krah me njëri tjetrin e zhdukeshim, prapë ktheheshim e merrnim të notonim ndër valë të egra të një lumi të çmendur, gjarpëror, të dalë jashtë vetes, me të vetmin qëllim të kapeshim në bregun tjetër. Valët përplaseshin për bregun shkëmbor, apo të gjelbër me radhë pemësh, shkallë më shkallë. Frynte erë nga larg. Më zgjoheshin penjëza të këputur, copëza të Dardanisë së lashtë, pjesë përbërëse e Ilirisë, e cila rrëshqiste brenda meje në robërinë e rëndë romake. Më vonë, e tëra, i bashkëngjitet Mezisë së epërme, ndërsa më 297 nën sundimin e Dioklecianit kthehet provincë në vete e i ngjitet Ilirisë, me qytetet më të njohura Ulpiana, Skupi, Therranda, Naisus, Viciana, Municipium Dardanorum, e – në rrjedhë,më vonë, në vitin 527 tërmeti do ta shkatërrojë tërësisht Ulpianën...
-Ike ti prej vetes prapë, apo jo, -më ra kokës një zë.
-Apo ndoshta më imponohej e ikura, Apo ndoshta prapë kthehesh te vetja, ha-ha-ha, - ra zëri i çjerrë, më foli i tjetri, apo - më shikoi i shtati, e afroi gotën pranë gotës e qeshi. E cakërroi pastaj gotën ashpër dhe prapë gjatë përplasjes së tyre ra një pikë verë në çarçaf. E shikova sumbullën e verës nga shtrihej çarçafit e mendja më iku ndërmjet brigjesh të mjegullës së dendur të rënë mbi rrjedhën e Drinit të Zi, pikërisht aty ku uji derdhet në liqenin e Ohrit dhe pastaj i njëjti, pa e humbur rrjedhën, del me ushtimë të bubullimës në Strugë... Uji i imgjinuar e muzika që shpërndahej rreth hënës së trilluar në tisin e tymit të shprishur më robëronin udhën, në të cilën ecja i vetmuar. Më digjte copëza e këputur e mendimit; më vinin vetëm pjesë të shkatërruara tërësisht. Në gërmadhat, nën një mjegull pluhuri, shfaqej ndonjë dizgë e tokës së butë, apo copëz tjetër e pathyeshme. Rruga e gjatë në kohë ikte përgjatë plepash të gjelbër, të cilët binin me hijet e tyre të thyer e të ndezur në ujin e lumit në rrjedhë E vëreja dhe një hije tjetër që më përngjante në një figurë të njohur nga lëvizte, vinte nga diku përballë meje e humbte. Vinte e vinte e ndërsa vinte nga larg, kalonte pranë meje e prapë ikte larg në kohë…
-Çfarë të bëj?
Bëra përpjekje të lodhshme të përcaktohem në cilin vend mund të gjendem kështu pa ndonjë shkëputje fjale, pa përgjasje të afërt, pa shenjë e pa gjuhë, por diçka e tillë qe e pamundur. Valët e konjakut, të verës e të birrës ngriheshin lart, piknin në maje të kokës e avulloheshin e prapë piknin, më pastaj lëshoheshin përgjatë gjithë trupit, të ngriheshin përsëri lart e të përplaseshin kaq sa qiellit kaq dhe ndjesisë së shpirtit të bërë tapë. Pikërisht në ndonjë çast ashtu, me mendje të ngrirë, tashmë dhe të dehur deri në atë masë sa tehun e thikës të mos e hetoje e gjaku të rridhte në të gjithë gishtat pa dallim, pikë, pikë, pikë....
–Zot, - ia bëra. – e kaq të varfër e kaq të robëruar!
-Po t`i mungojë shpirtit robëria ai vdes?
-Këtë gjë po e mendoja dhe unë, - i qesha ftohtë zërit që më binte ende me rrjedha të çuditshme ndër veshë.
-Epo, të them unë...
-Ja pse unë kaq kohë ndjehem cung... – i flisja hijes pranë meje, ndërsa papritur me kapi një kollë e thatë e e gjatë.
- Vërejta të më afrohej njëri me një gotë ujë në dorë.
-Jo, jo...s`dua ujë. Kalojë tashmë kjo kollë.
-Or ti, e tha prapë zëri e m`u afrua me shumë kujdes. Ma vuri dorën mbi sup për çudi e fare qetë më luti të ngrehesha. E shikova habitshëm pak atë, pak tryezën, pjesët e hajes e të pijes, përmbi të cilat shpupurisnim të humbur ndjenje. Gjërat para meje i ndërronin vendet e veta, ngriheshin lart e prapë binin poshtë. Pandërprerë. Çdo gjë shndërrohej në diçka të pakapshme, të paqartë.
-Çfarë ka, - e shikova të ngrirë para meje.
-Të duan jashtë, - tha, ndërsa i ngula sytë në të.
-Më duan jashtë? Kush, vallë, ashtu!
-Kaq më shpjeguan, - shfaqi një ftohtësi ai.
-Po, pse, kush qenkam unë, - e shikova më me përcaktim .
-Asgjë, asgjë e rëndësishme. Të kërkon dikush jashtë.
-Ah, vajzë është bionde, apo jo.
-Ndoshta, - tha ai pa e zgjatur.
-Po, do të jetë Esa.
-Ndoshta, - e tha ai dhe një herë, pa menduar më gjatë.
-Duhet të jetë Esa, - mendoja nga ecnim përmes gurësh, kaq të ngarkuar me zëra ngjyrash të ndryshëm, me këngë e qeshje të çakorduara.
-Ja, - më shikoi ai. – Të pret jashtë!
-Kush, - nxora një zë të rëndë dhe e hapa derën e vjetër prej drurit e dola para derës, e cila merrte një hapësirë kaq të bukur në qendër të qytetit, përballë pallatesh katërkatëshe, kaq të punuar me mjeshtri. Përtej rrugës, që e lidh Gjakovën me Deçanin, pak në të djathtë, merrte frymë lulishtja me bredha të gjatë e të gjelbër, nën degët e të cilëve gjendej Teatri i qytetit. I fërkova sytë dhe vetëm atëherë e vërejta policin e komunikacionit të qëndronte pranë automobilit. Eca nga ai. Bëra tre apo katër hapa kuturu. Më merreshin mendtë. Provova ta kapja dhe ndonjë gjë të njohur të qytetit, ama zëri i policit më shtangu.
-E keni lënë automobilin aty ku është e ndaluar, - foli.
-Në hapësirë të ndaluar? - qesha fare pa arsye.
-Ma jepni lejen e njoftimit! – tha i mllefosur. E hetova peshën e çështjes. Kollita dy a tri herë e iu afrova me përqendrim e respekt.
-Ja... leja, - ia zgjata.
Ai ndezi llambën e dorës dhe e ndriti Lejen e Njoftimit, më pastaj më shikoi me përqendrim. I lexoi dhe një herë të dhënat e prapë më pa. –Çfarë ndodhi, -mendova më vete.
-Ke telashe, - ia bëra çaste më vonë.
-Prej nga je ti, - tha.
-Muhaxhir i Toplicës.
-Tullar? I Dumnicës së Poshtme të Llapit, apo jo?! – E shikoi prapë Lejen e Njoftimit, pastaj më shikoi mua ngul në sy. Fytyra i mori një pamje të errët, të rëndë, të ngjashme me ndonjë copë të papunuar të tokës. –E tash, - më iku kokës, ndërsa në të njëjtën kohë më rrodhën ca fije të shkrimit të dëshmitarit të spastrimit etnik të Toplicës, pjesëtarit të ushtrisë serbe L.Popoviq, - “Derisa familjet shqiptare iknin dhe tërhiqeshin në luginën e lumit të Moravës jugore, nëpër të ftohtë të madh, pran rrugës, nëpër grykën e Gurdulicës deri te Vranja dhe Kumanova, shiheshin fëmijë të hedhur dhe të vdekur dhe pleq të ngrirë. Tërheqja ka qenë tragjike, kuajt dhe qetë tërhiqnin ngadalë qerret nëpër borë, sepse saja ka pas pak. Disa fëmijë të hedhur, të humbur apo gjysmë të vdekur nga lodhja dhe uria kanë qenë të ënjtur dhe të fryrë si tupan, disa vdisnin atëherë kur tanët i ushqenin ose pas ngrënies”.
Më pikën dy pikë lot.
-Çfarë ke, - tha.
- Historia shqiptare e shkruar e Toplicës është e mangët!
-E mangët është. Veç asgjë nuk jepet. Rikujtohet, riprodhohet, jeton. Atëherë e tash, gjithnjë, lëvizin të gjalla fotografitë e atyre, që ikën nëpër atë dimër të rëndë nga vetja, nga vatrat e varret e veta, nga dhuna, nga vrasjet, masakrat e papara... Atëherë e tash lëvizin të njëjtat kolona të vdekurish, lëvizin ende të gjallë. Disa mbetën aty, të pavarrosur, disa në darka qenesh, Disa ikën e ngelën në Kosovë. Më shumë më pastaj morën udhët e panjohura të Turqisë.
- Kolona të ngrira.
- Fëmijë, gra, plaka në udhët e fundit të jetës. - Më ngjallen pandërprerë të dëbuarit në rrugët e Stambollit e në shkretëtira e Anadollisë... Unë jam i familjes tënde. Tullar jam, - m`u afrua e me lot në sy më përqafoi. –Më thërrasin Ramë. Ramë Tullari.
-Eh, Ramë... – ia vura dorën në sup e qava. Ndoshta `i ditë do të kthehemi! Ndoshta...
-Ndoshta!
-Do të ndodh Ramë kthimi, do të ndodh... – fola i mbytur nga vaji i brendshëm, ndërsa dhe një herë përkujtoja shënimet, nëpër të cilat kisha ikur në netët e vetmuara në Prishtinë për Toplicën e vitit 1877, për krahinën shqiptare në jug me 18.333 banorë ( rrethi i Prokuplës me 10.825 banorë, me 4.618 serbë e 6.207 shqiptarë, rrethi i Kosanicës me 6.708 banorë, 577 serbë e 5.951 turq e shqiptarë e afro 800 çerkezë, Leskoci me 900 shtëpi e 5.000 shqiptarë, Kurshumlia me 1956 shtëpi shqiptare, 638 shtëpi serbe)... Okupimi i bërë me dhunë e terror bëri të ndiqen të gjithë shqiptarët, apo të vriten e të masakrohen. Një numër i vogël i tyre, rreth nëntëqind mijë, arritën të shpëtojnë e të vendosen në Kosovë, për ta mbajtur gjallë historinë e shpresën se një ditë do të kthehen në vatrat e rrënuara, të kthehen te varret e tyre, në të cilat as vdes shqiptar as shqiptare më e as varroset dot.
Ai më shikoi dhe pështyu me mllef, me çfarë më thoshte të vërtetën e hidhur të rrjedhës së kohës e të ujit. Dy gjëra të cilat rrjedhin e nuk kthehen më asnjëherë.
– Më dëgjo, koha nuk kthehet kurrë më. As uji s`i kthehet burimit. Ka përfunduar çdo gjë, - tha.
-Historia ndonjë herë i bën të pamundshmet. Të mos e harrosh këtë gjë!
- E çfarë ndodhi me ata, të cilët ikën në udhët e Shkupit, Sofjes, Bukureshtit... apo të mbarë Rumanisë, pastaj me të dëbuarit në rrugët e Stambolli... nuk dihet shumë për ata, apo jo, - shfryu polici Rama.
-Asgjë nuk humb përgjithmonë me hirin, asgjë.
- A ka mbetur zjarr atje, a ka mbetur ndonjë fshat pa e gëlltitur flaka e vdekja, apo ndonjë tjetër lagje apo ndonjë rrugicë me ndonjë shtëpi të vetmuar, jo!? Ata që nuk arritën të largoheshin, i vranë e masakruan pamëshirë, vetëm pse i takonin një gjuhe e kulture tjetër, dritës më të lashtë në Ballkan.
-Askush s`u dorëzua kaq lehtë, pa shkrepur, jo. As tullariotët, Ramë! Ja, çfarë thotë Dimitrije Mita Petroviq dhe vetë pjesëmarrës i luftimeve. Ai deshi që të gjitha ngjarjet që vetë i pa, t’ua lë pasardhësve në kujtesë të mos harroheshin. Ajo anë e përshkrimeve përbën bërthamën dhe vlerën e librit “Luftimet në Toplicë 1877 – 1878” të përkthyer kohë më parë nga Shkrimtarët dhe Artistët Shqiptarë “Papa Klementi XI Albani” të Suedisë. Ky libër, i lënë në dorëshkrim, në formë të një ditari të luftës paraqet momente e ngjarje, të vërteta tronditëse nga spastrimi etnik i trojeve të pastra shqiptare nga krahina e Toplicës. (Në sulmet e ushtrisë serbe në shtatëqind e dyzet fshatra shqiptare mbetën të vrarë e të masakruar rreth shtatëdhjetë mijë shqiptarë, ndërsa ia dolën të ikinin mbi nëtëqind e tridhjetë mijë. Në këtë mënyrë në trojet me shumicë shqiptare të Jagodinës, Kosanicës, Pirotit, Quprisë, Pllanës, Krushevcit, Nishit, Leskovcit, Surdulicës, Vranjës, Përokupjes, Kurshumlisë ndodhi spastrim i tërësishëm etnik. Të ikurit, të cilët arritën t´i shpëtojë gjenocidit serb u vendosën në jug të Kosovës e në Maqedoni).
- Koha nuk kthehet kurrë, miku im. Kurrë, - tha Rama
- Ja, Ramë, çfarë shkruan ky dëshmitar... kaq më tepër duke qenë serb në radhët e ushtrisë gjakatare, të përmend ty pak e mua pak, - e shikova sesi do të reagonte. Ja: ”Sot është thirr ushtria jonë nga Petroci dhe arriti shpejt. Batalioni i Tërrnavës u dërgua në Potok, në xhaminë e lagjes Kërrnje me detyrë që t’i ftonte arnautet e fshatit Topanicë, që të dorëzohen dhe t’i ulin armët, ku janë më se 500 shtëpi. Kolona e jonë e cila banonte aty, marshoi përpara në hanin e Bacës dhe në Tullar, ku hasën në arnautë, të cilët pas pak luftimeve ikën përtej lumit Toplicë. Prej aty deri në Kushumli rruga zgjatë dy orë”.
- Or tullar, - më pa në sy Rama e bëri me dorë në anën tjetër të rrugës. Ja, shikoje pallatin përballë . Tarraca e katit të dytë është e banesës sime, - tha ai. - Eja, të ikim te unë për pak çaste ta pimë nga një kafe!
- Ta pimë, Ramë! – i fola i bindur se koha e ikur njëmend nuk ngjet të kthehet. Ajo ka ikur, ama ka rrugë tjetër, të cilën brezat e tashëm, të mbetur ngjashëm me kojrrilat në mjegull, do të mund ta gjejnë. Shtrëngoja grushtet e ecja.
-Merre me mend, të një trungu, të një kroi gjaku e ka rrjedhur kaq kohë e nuk e kemi parë asnjë herë njëri tjetrin, - ndërhyri Rama.
-Përjetuat gjënë çfarë e bren dhe gurin, - thotë nëna ime. Ai vetëm më shikoi. E shikova dhe unë e eca kuturu, i heshtur.
- Ajo nuk është refugjate, apo jo, - tha.
- Nuk është veç e përjeton, e ndan dhembjen, gjithësinë e fatit, që na ndjek... pa zemër botës.
-Të takohemi befas, papritur, kështu siç ngjau.
- Pikat e të njëjtit gjak takohen patjetër diku, - i fola i tendosur, ndërsa i ngjitja shkallët për te apartamenti i familjes së Ramës, tek kishim mësyrë, e kokës më iknin vargje të një soneti, të cilin pak-pak e krijoja me durim në orët e vona e të vetmuara në shtëpinë time në Prishtinë, aty tek ndihesha gjithnjë muhaxhir.
malet heshtin e gjoku trokon tufës së arit
ngjitet te hëna e varur në gem përgjumur
zbret prapë te ujit mes guacash përhumbur
e rrezja e thyer bie në degë e ndrit barit
në mua e zgjon kujtimin për tullarin zot
e nis udhëtimin rreth e rreth vetes e botës
fytyrës pret brisk i rrojës e shkel shqotës
shkel në gjurmë të gjyshit të babait e kot
koha kurrë më nuk kthehet e kulla vallë
dheu i yrtit e pemët e vjetra fjetur ndër erë
zemra kaq vjet çarë kaq vjet në hije kall
kulla vetmuar në frëngji zgjon shtrojerë
e vetmia nis të lidh afsh dashurie me mua
indigos shtrihet vinjetë e lehtë me krua
E vërejta vetëm hijen e sendeve të braktisura dhe e hetoja të vetëm në fshat plakun Fekë, askush tjetër nuk ishte më aty. Ai më dha besën e fortë se deri nesër në mëngjes të gjithë do të kthehën nga malet, armët t’i sillnin me veti me disa vetë të arrinin tek ju për bisedime ...por jo të dorëzohen, shkruante pjesëtari i ushtrisë serbe, Dimirtije Mita Petroviq, Luftimet në Toplicë 1877 - 1878 .
Shikova anash të flas me Ramën, por ai u zhduk për një herë nga vetmia e mendjes s ime. Udha ikte para meje. Udhë e mbytur në natë, udhë e verbër. Shtëpitë e tullariotëve tashmë flinin thellë në dhembjen e vet. Njëjtë u zhduk dhe rruga e mbytur në terrin e natës.
Ç` të bëjë, zgurdullova sytë në hapësirë dhe ndjeva një zbrazësi. Me sytë ende të habitura shikova gurët e rrugës dhe ngrita një gur për ta fluturuar tutje kodrës. Për ta përjetuar çastin e amshimit, i cili fluturonte bashkë me gurin Kodrës së Kishës. Ndërkohë kumbuan fjalët e çuditshme, -Mbaju, mbaju, përherë ky truall do të jetë i yti, vetëm i yti. Tash më je në Kosovë.
E përjetoja rrjedhën e kroi buzë kodrës së vjetër që buronte ujë atëherë e tash që të bie pika në ballë nga uji i freskët. Secila rrjedhë e vazhdonte ritmin e vetë të rëndomtë e shtypte brendinë time të ç ‘harmonizuar.
Shikova përmes degësh të pemëve qiellin me re, shkunda setrën dhe pa e rregulluar fare jakën një pjesë e së cilës ishte kthyer në protestë të marrë, ndërsa një hije e zymtë më rrëshqiti fytyrës. E ndjej vetën të thyer tejet të vetmuar, ecja udhës ngjashëm me drerin e ndjekur nga gjahtarët e përhershëm dhe një flatër e re e shpresës më ndriti fytyrës
Zgjati duart e vogla nga unë e lulet
Duart e vogla të zjarrit të acartë
Zgjati duart e kujto në Toplicë të vrarët
Duart e ngrira me qiellin të zbrazët
e fluturimin e zogut mitik të gjakut...
Në shpirtin e trembur ndjeva fillimin e një dhembjeje, fillimin e një dhembjeje të vjetër, fillimin e një dhembjeje të re, ula kokën dhe sikur i gjithë kuptimi i dhembjes rridhte gjak i zi. E shikoj harkun e Rrahut të Kalanicave dhe mora të ecja vetës errësirës së tërë e cila çdo hapë më bëhej më e dendur. Natë, ecja dhe nuk më duhej dhe shumë kohë të arrija deri te shtëpia ime e re ku më priste nëna me sy të pa gjumë.
Tashme i shihja çatitë e shtëpive te Tullariotëve dhe shtate lisat e vjetër që e shkruanin qiellin me degë te hapura, ndërmjet të cilave zgjohej epopeja e dhimbjes. Ngarenda dhe pa e hetuar arritjen e mëngjesit të trëndafilat mora të hapja derën e vathit, nga i cili dolën delet e etshme për liri. I pari doli dashi me brirët dredha dredha dhe mori lart dhiares nga kulla e Hasës së vejë. Tufa tjetër në kolonë ngarendi të pinte ujë te pusi i kodrës së vjetër.
Dashi me brirë dredha dredha lëvizi pjerrtësirës së kodrës së pusit dhe përnjëherë tufa u gjet në malin e Hamitoviqe, që e cilësonin lisat e dendur dhe të mëdhenj. Loznin qengjat me njëri tjetrin dhe ngarendnin përgjatë derdhjes valë valë te rrjedhës së ujit Te gjirat, ku shfaqej balta e zezë artistike me të cilën krijonim figura atraktive dhe ndiheshim ndopak piktorë. Apo skulptorë. Delet merrnin të kullosnin barin e freskët gjithnjë luginës së thellë ndërmjet të arrinin përkrah shtëpive të mësuesit të vetëm të fshatit Bajram Matarova në Dumnicë, apo në faqen tjetër të kodrinës tymonin oxhaqet e Biçakëve problematikë. E zgjata shikimin prapa dhe ndesha në dritaret e Malajve në fillim të luginës, ndërsa sapo e ktheva kokën vëreja tufën të ishte shpërndarë te puset e Halimit. Gjithnjë printe dashi me brirët dredha dredha. Tufa tashmë shpërndahej Rrahut të Kalanicave, nëpër të cilat binte me jehonë kazma e Ramë Hasanit, i cili nxirrte gurë nga thellësia dhe i rendiste për ndonjë shtëpi të re. Papritur mu shfaq dhe Isaku nga më fliste për burrin me xhemper të kuq, i cili shfaqej nga Përroi i Zi sapo të kishte rënë nata dhe dëmtonte fshatarët. Herë herë dhe i plagoste, ua vidhte lopët, apo ndonjë gjë tjetër. Isaku, ky bamirës, i afërm imi jetonte në një kasollen të rrëzbitur, bashkë me familjen.
Vërejta tufën nga zbriste në kolonë te kroi i kishës, ku delet do të mrizonin dhe unë do ta prisja mixhën Ahmet dhe të ndieja frymëmarrjet e secilës krijesë nga bën mriz, njëkohësisht të ëndërroja për jetën që do ta harkoja në Prishtinë.
