Thesprotia është një nga tre krahinat e Epirit. Ajo shtrihet përgjatë detit Jon, pjesërisht përballë ishullit të Korfuzit.
Kryqendra e Thesprotisë është Gumenìca, sipas rregjistrimit të vitit 2011 kishte një popullsi prej 25, 814 banorë.
Prej shumë vitesh është bërë porti i hyrjes për Greqinë kontinentale, si port më i afërt i Evropës. Bregdeti i shkëlqyer i Drèpanos dhe Makrighiali me qendrat moderne të pushimeve, tërheqin mijëra turistë çdo vit. Thesprotia/Çamëria ndodhet në jug të Shqipërisë dhe në jugperëndim të Greqisë.
Kryeqendra e Thesprotisë është Gumenica. Në jug të saj rreth 24 km ndodhet Vola (Syvota) me plazhe të bukura. Mèga Ammos (Rëra e madhe), Zàvia, Aghia Paraskevi (Shën Parashqevia), Bella Vràka (Vraka e bukur) dhe shumë të tjera të mbuluara në gjelbërimin e një mjedisi të qetë. Vende interesante për t'u vizituar: Gumenica, Vola (Sivota), Arpica (Perdhika), Kavunari (Kavunari), (Agia) Shën Kiriaki, (Agia) Shën Marini dhe Karvounari.
Në këtë vend në vitin 432 pes u zhvillua beteja e famshme detare e Luftës së Peloponezit. Gjithashtu zona rreth Përrdhikës (Arpicës) është një zonë me bukuri të rrallë. Në rrugën për në Janinë është Pramëthia, ajo shtrihet në këmbët e malit Kòrila, njihej edhe si kryeqyteti i rajonit të Sulit, atje ndodheshin shtëpitë e heronjve të revolucionit. Pramëthia u ndërtua në vendin e Euroias të lashtë, e cila u shkatërrua nga Gotët në vitin 551 pes.
I
Banorët autoktonë të rajonit të Thesprotisë janë të etnisë shqiptare, të fisit “çam”. Çamët, janë një nëngrup i shqiptarëve që kanë banuar historikisht në pjesën perëndimore të rajonit të Epirit. Zonë e njohur në historinë e lashtë me emrin Thesproti dhe nga mesjeta e hershme me emrin Çamëri. Çamët kanë identitetin e tyre të veçantë kulturor dhe shumë elemente të tjera specifike çame. Çamët kanë qenë në ballë të ndihmës për të krijuar një identitet kombëtar shqiptar dhe luajtën një rol të rëndësishëm në fillimin e rilindjes së kulturës shqiptare në shekullin e XIX-të. Çamët flasin dialektin e tyre të gjuhës shqipe, i cili është dialekti jugor i toskërishtes, sikundër dhe e folura arvanitase, që të dy janë dialektet më konservatore.
Shqiptarët e Çamërisë.
Gjithsej popullsia e fisit thesprot/çam arrin në mbi 1 milonë vetë (këto shifra janë të përafërta mbasi nuk ka të dhëna zyrtare). Vendet, apo shtetet ku ata banojnë dhe që janë me popullsi të konsiderueshme përmendim: Në Shqipëri banojnë mbi 250.000 vetë. Në shtetin Grek rreth 130.000 banorë. Në shtetin Turk rreth 300,000 vetë. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës rreth 90,000 veta. Në shtete të tjera janë afro 150,000 vetë.
Gjuha amtare e folur çame është gjuha shqipe. Gjithashtu çamët flasin edhe gjuhën italiane, franceze, gjermane, greke, turke dhe angleze, në varësi të shteteve ku banojnë. Shumica e popullsisë së rajonit të Çamërisë deri në vitin 1945 ishin të besimit islam, ndërsa çamët e besimit kristian janë pakica (ortodoksë), të cilët banojnë në Çamëri, në vendin e tyre autokton.
Pas pushtimit italian të Shqipërisë në vitin 1939, çamët u bënë një mjet propagandistik i shquar për italianët dhe elementët irredentistë midis tyre u bënë më të zëshëm. Si rezultat, në prag të Luftës italo-greke, autoritetet greke e internuan popullatën mashkullore të rritur Çame në kampet e internimit (nga 16 deri në 70 vjeç) nëpër ishujt e detit Egje. Pas pushtimit të Greqisë, një pakicë e vogël çamësh, i u përgjigjën ofertës së okupatorit për bashkëpunim, mbasi besuan në demagogjinë se do bashkonin rajonin me Shqipërinë; ndërsa një pjesë tjetër e popullsisë çame, edhe kjo pakicë e vogël, por 10 herë më e madhe se tjetra, u inkuadruan me forcat partizane greke kundra okupatorit.
Si besnikë ndaj strategjisë së “Megalloidesë”, shteti Grek kundër gjithë popullsisë çame të besimit islam, ndërmori masakra të ashpra deri në dëbimin e plotë dhe të dhunshëm të të gjithë banorëve. Dëbimet masive u realizuan në dy periudha:
a) Nga viti 1922-1926 mbi gjysma e çamëve u çvendosën për në Turqi dhe,
b) Në vitin 1944 gjysma tjetër u çvendosën dhunshëm në Shqipëri.
Kështu popullsia çame myslimane u dëbua nga vendlindja; një pjesë u vendosën në Shqipëri, ndërsa të tjerët formuan komunitete emigrantësh në Turqi dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Sot pasardhësit e tyre vazhdojnë të jetojnë në disa shtete të Europës dhe në SHBA.
Që nga rënia e komunizmit në Shqipëri, çamët nëpërmjet përfaqësuesave të tyre kanë bërë vazhdimisht kërkesa për të drejtën e kthimit në Greqi dhe restaurimin e pronave të konfiskuara. Gjatë vitit 2018, qeveria shqiptare për herë të parë mbas 74 vitesh, bëri përpjekje serioze për ta trajtuar “Çështjen Çame”, si problem kombëtar, në negociatat dy palëshe mes Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Greqisë.
Reagimet nga shumë segmente keqdashëse të jashtme dhe të brendshme, ishin tepër të ashpra, deri sa u arrit të pengohen punët e komisioneve dypalëshe.
II
Fiset që krijuan Epirin në antikitet
●- Thesprotianët ishin një fis i lashtë në mbretërinë e Epirit së bashku me fisin e kaonëve dhe molossianëve. Poeti Homer e përmend shpesh Thesprotinë, e cila kishte marrëdhënie miqësore me banorët e ishujve të Detit Jon Ithaca dhe Doulichi.
Në kufirin e tyre verilindor ata kishin kaonianët dhe në veri mbretërinë e molosianëve. Thesprotët fillimisht kontrollonin orakullin e Dodonës, që ishte më i vjetëri në hapësirat e shtrirjes së Greqisë së lashtë. Më vonë, thesprotët ishin pjesë e Epirit derisa u aneksuan në Perandorinë Romake.
Straboni e vendos territorin e Thesprotianëve dhe rajonin e Thesprotisë, në bregun jugperëndimor të Epirit. Thesprotia shtrihej nga Gjiri i Ambracisë në jug deri në lumin Thyamis (sot Kalama) në veri; midis maleve të Pindit dhe Detit Jon. Sipas legjendës, kombi mori emrin nga udhëheqësi Pelasgian që ishte dhe guvernatori i parë Thesprotëve. Ai ndërtoi qytetin Cichyrus (Cichorus), i cili më vonë u quajt Ephyra, kryeqyteti i Thesprotisë së lashtë.
●- Kaonianët, ishin një fis i lashtë që banonte në rajonin e Epirit. Ndodhej në veriperëndim të Greqisë së sotme dhe Shqipërisë së jugut. Në kufirin e tyre jugor, një mbretëri tjetër epirote, ishte ajo e mollosëve, në jugperëndim të tyre qëndronte mbretëria e thesprotëve dhe në veri të tyre jetonin fiset ilire. Sipas Virgilit, Kaoni ishte paraardhësi simbolik i kaonianëve. Deri në shekullin e V pes, ata së bashku me fqinjët e tyre, thesprotët dhe mollosët, kishin administruarr dhe kombinuar në një shkallë të madhe të gjithë Epirin. Kaonët ishin pjesë e Lidhjes Epirote deri në vitin 170 pes, kur territori i tyre u aneksua nga Republika Romake.
●- Mollosët, ishin një fis dhe mbretëri e lashtë që banonin në rajonin e Epirit që nga epoka e Mycenaeanëve. Në kufirin e tyre verior, ata kishin Kaonët dhe në kufirin e tyre jugor mbretërinë e Thesprotëve. Mollosët ishin pjesë e Lidhjes së Epirit derisa u mbështetën kundër Romës në Luftën e Tretë Maqedonase (171-168 para Krishtit). Rezultati ishte katastrofik. Romakët hakmarrës robëruan 150,000 banorë dhe aneksuan rajonin në republikën Romake.
Sipas Strabonit, mollosët, sëbashku me kaonët dhe thesprotët, ishin më të famshmit midis katërmbëdhjetë fiseve të Epirit, të cilët dikur sundonin mbi të gjithë rajonin e Epirit. Thesprotët, Kaonët dhe Mollosët ishin tre grupet kryesore të fiseve në Epirië dhe ishin më të fuqishmit mes të gjitha fiseve të tjera.
Gjithashtu mollosët njiheshin për mbarështimin e racës së egër të qenëve, të cilët i përdoreshin barinjtë për të ruajtur kopetë e tyre. Kjo është ajo ku ajo racë mori emrin “qeni mollos”. Virgjili na tregon se në lashtësi qentë më të mëdhenj mollosianë shpesh përdoreshin si prej grekëve dhe romakëve për gjueti (canis venaticus); po ashtu përdoreshin për të ruajtur shtëpitë dhe bagëtitë (canis pastoralis). "Ata qen roje asnjëherë" thotë Virgjil, "nuk duhet të kishte frikë për stallat nga vjedhjet e ndonjë hajduti në mesnatë, apo nga sulmet e ujqërve, ose brigantët iberik në shtëpinë tuaj".
●- Strabo shënon se Thesprotët, mollosët dhe maqedonasit u referoheshin burrave të moshuar si etiologë dhe gra të vjetra si peliai (PIE- pel- "gri"- "pëllumb", i ashtuquajtur për shkak të ngjyrës gri të errët.
Plazhet në Çamëri:
Vola -Syvota - Aghia Paraskevi)
Rrugët e ngushta, shtëpitë madhështore në stilin tipik të Epirit, rrënojat e fortesës bizantine i japin këtij qyteti pamje shumë piktoreske. Shumë interesante janë Kisha e Kimissis e Theotòkou dhe banjot bizantine.
Në veri, 20 km nga kryeqyteti ndodhet qyteti i bukur i Filatit me shumë ndërtesa të vjetra madhështore dhe ndërtesa publike. Interes paraqet edhe bërja vizitë në Manastirin e Giromèrit, i ndërtuar në vitin 1285 pas Krishtit. Atje gjatë viteve të pushtimit turk u zhvilluan mësimet në "Krifò Scholiòn" (Shkolla Sekrete).
Më tej ndodhet Sajàdha, tani pasqyron kufirin e fundit të shtetit Grek me Shqipërinë. Dikur këtu ndodhej porti kryesor i Epirit. Në Sajdhë është bërë takimi i famshëm historik mes Napoleon Bonapardit dhe Ali Pashës së Janinës.
●●●
LASHTËSIA, MESJETA DHE E SOTMJA JONË
Tre qendra banimi të lashtësisë, në tre vende të ndryshme por me të njëjtin emër “Risian” (Risan-Rizian-Rrëzanj).
I
Qendra e banimit “Risian”
Ndodhet në shtetin e Iranit. Risan [ريسن]
Fshati -Risian është e vendosur në Iran.
36°45'59 "N 50°12'11" E, Coordinates: 36°45'59 "N 50°12'11" E.- Vendi Iran, Provinca Gjilan. Qarku Rudsar. Bakhsh Rahimabad. Rrethi Rural Shuil. Koha zonë IRST (UTC + 3: 30) • Summer (DST) IRDT (UTC + 4: 30). Risian (Persisht: ريسن, Romanized gjithashtu si Risan), është një fshat në Shuil i Qarkut Rural, Rahimabad Qarkut, Rudsar Qarkut, Gjilan Province, Iran. Në regjistrimin e viti 2006, popullsiaishte 152 veta në 39 familje.
II
Qendra e banimit –Risian në Mal të Zi
Risan (Risano), kryeqytetin e lashtë të Gjirit të Kotorrit, shtrihet afërsisht në gjysmë të rrugës në mes të qyteteve të Kotorrit dhe Herceg Novi, dhe vetëm disa kilometra larg nga Perast. Sii shumica e qyteteve të rëndësishme në zonën e Mesdheut, historia e pasur e Risanit dhe bukurite natyrore, krijojnë kushte për pushime të qeta dhe të këndshme, vlerat i shtohen, sepse zona gjeografike për rreth, shoqërohet edhe me plazhet e pa cënuara të Adriatikut.
Qendra e banimit Risian, ka qenë një zgjidhje e njeriut në shkallë të ndryshme për disa mijëvjeçarë, por historia e tij më e fundit fillon në shek e 3-të. I njohur zyrtarisht si Rhizon, roli i parë i rëndësishëm i Risianit ndodhi gjatë luftërave ilire. Mbretëresha ilire, Teuta ("ootah Tay") kërkoi strehim në fortesën natyrore në Risan, të krijuar mes Alpeve Dinarike, hyrja Verige (zinxhir) në gjirin e Risanit, dhe brigjet e saj të ngushta. Mbretërimi i Mbretëreshës Teutë, i dha mundësinë Risanit për të shijuar shumë vite të prosperitetit si kryeqytet i perandorisë së saj.
Risiani është qytet i vjetër në zonën gjeografike të Kotorrit. Është krijuar rreth shek. IV p.K.. Sipas shënimeve antike rezilton se është themeluar nga ilirët, fisi Rison, nga i cili mendohet se ka marrë emrin Risinium.Thuhet se ka qenë qytet i pasur dhe qytet i bukur. Ka qenë qendër e Detarisë, tregtisë dhe i zejtarisë së shtetit ilir. Në të janë prodhuar edhe monedhat.
Para sulmit të vitit 229 p.K.nga romakët, mbretëresha ilire Teuta, Risianin e krijoi qendër administrative. Kur edhe qyteti Risan ra nën sundimin e romakëve, mbretëresha Teuta bëri vetëvrasje. Sot Risiani është lagje e Kotorit dhe ka 2.117 banorë (viti 2003). Ka klimë mesdhetare, me temperaturë mesatare vjetore 15.8 gradë C.
Në Risian ndeshesh mei legjenda të shumta në të gjithë zonën, duke përfshirë rreth një ton ar të Mbretëreshës Teuta si dhe një tjetër qytet të humbur që shtrihet nën brigjet moderne të Risanit. Mbretëresha Teuta, pasi ishte duke bërë një tërheqje të nxituar, me sa duket e ka humbur, ose e ka fshehur thesarin e madh të saj. Ka disa prova se një tërmet ka shkaktuar që bregdeti origjinal i Risanit, të zhytet dhe se një qytet i lashtë qëndron poshtë nën baltë. Legjenda thotë se ai kapital (thesar) i madh është përdorur për ndërtimin e gjirit të Kotorit, për shkak se Risani u mbyt në Adriatik. Eksplorimet paraprake të fund detit tregojnë se atje më shumë ka vetëm shkëmbinj.
Porti Risan ka tregtuar me Italinë dhe Perandorinë Romake para saj, ka të ngjarë që Gjiri i Kotorrit është i mbushur me objekte arkeologjike dhe thesare, të cilat presin vetëm për t'u zbuluar dhe gjetur.
Një tjetër vend i famshëm arkeologjik është i njohur si Mozaik romake. Ato që mbeten janë një vilë romake që ishte ndërtuar diku mes të fundit të shekullit II dhe në fillim të shekullit III pas Krishtit. Mozaiku më i famshëm përshkruan “HYPNOS” (perëndia e gjumit). Gjithashtu vizitor duhet patjetëri të viziojë Banjat nën Manastirin e Risan-it, të themeluara së pari nga mbreti serb, Stefan Nemanja në shekullin e 12 të erës tonë.
III
Qendra e banimit “Risian” në Thesproti/Çamëri.
Monumente në qendrën e banimit Rizian (Rrëzanj). Të dhënat arkeologjike të varrimeve, të kryera gjatë gjysmës së dytë të vitit 2007, në një monument në Riziani (Rrëzanj),Thesproti, i identifikuar në bibliografinë ekzistuese si tempull helenistik, sipas rezultateve hulumtuese të fundit tregojnë se ekzistojnë dëshmi të mjaftueshme për të mbështetur karakterin e varrimit të monumentit. Gërmimi i shtatë varreve në Rizian, konfirmon një foto të një varrimi të pa dëmtuar, të patronditur, i vendosur në nji faqe të paprekur dhe pa përkeqësime të rëndësishme, ndërsa në të njëjtën kohë ajo paraqet një shumëllojshmëri të jashtëzakonshme lidhur me format e qeramikës dhe tipologjisë.
Pyrgos Ragiou. [Lugina e Ulët e lumit Kalamas (Thyamis) në Çamëri].
Tetë mbikqyrje (Ephorate) të Antikiteteve prehistorike dhe klasike. Zbulimi arkeologjik i këtij akropoli mban një figurinë të re, një enë prej argjili (prej balte terrakote) fragmente të një hyjnie femërore, polo (shtyllë) ndoshta daton nga periudha arkaike e vonë.
Në zonën e Risianit, jane gjetur Tetë mbikqyrje (Ephorate) të antikiteteve prehistorike dhe klasike. Në afërsi të akropolit të lashtë të Fanotit, G. Riginos raporton se ndërmjet varreve të tjera (mauzole prej guri) dhe mbetjeve arkitektonike përgjigjen (korrespondojnë) me mbetjet e një tempulli.
(Rrëzanj) - Gumenicë - Thesproti
· Popullsia 162 banorë (viti 2011).
• Latitide: 39 ° 31 '41,6 "(39,5282 °) në veri
• Longitude: 20 ° 20 '57,3 "(20,3493 °) lindje
• lartësi mesatare: 87 metra (285 feet-këmbë)?
Në kohët e lashta Gumenica ishte e njohur si Titani, (Gitani, Gitana, Goumani) dhe ishte një nga qytetet më të rëndësishme të Mbretërisë së Thesprotisë gjatë shekullit të IV p.K. mbulonte nji sipërfaqe 28 hektarë. Perimetri i mureve të qytetit Gitan ishte 2.400 metra. Muret ishin me katër portatë. Muret e brendshme, në formën e një drapëri e ndanin qytetin përgjysmë. Kulla më e rëndësishme e saj ndodhej në krye të kodrës, ishte e rrumbullakët, dhe mendohet të ketë qenë një vend i shenjtë fetar. Gërmimet kanë zbuluar një teatër që kishte 2.500 vende për tu ulur si dhe rrënojat e dy tempujve.
Qyteti ishte një vend takimi i Lidhjes Epirote (Livi 42.38.1). Një gjetje pranë qytetit të Filatit, në mes të lumit Kalama, akropoli kishte një kullë gjysmërrethore. Një teatër i vogël, kullat, dhe porta të cilat janë ende të dukshme. Lumi Kalama mund të ketë qenë i lundrueshëm deri në këtë pikë. Qyteti u shkatërrua nga Romakët në vitin167 pes, më vonë qyteti i u aneksua Perandorisë romake.00
IV.- KONKLUDIM-ARRITJEJE
Këto tre qendra banimi, të cilat mbajnë të njëjtin emër, në tre vende (shtete) me largësi të ndryshme dhe me përafërsi në vitet e moshës së tyre, na bëjnë të mendojmë, duke patur në konsideratë edhe periudhën e lëvizjeve të popujve indoeuropianë, se ekziston një lidhje shumë e hershme mes atyre banorëve.
Qendra e banimit me emrin Risian në Iran, daton para shekullit të VI p.K. Në ato shekuj nga historia rezulton se ishin pellazgët. Emri Risian është emërtuar me të folurën pellazge. Straboni i shek.të fundit para erës sonë, na informon se në Thesproti ai gjeti fise pellazge. Në Thesproti kemi qendrën e banimit Risian, i cili daton rreth shek.V p.K.
Kronologjikisht Risiani i Iranit daton një apo dy shekuj përpara qendrës së banimit Risian të Thesprotisë. Na lind idea se një pjesë e banorëve të Risianit iranian të kenë emigruan në Thesproti, ku të folurit e tyre ruajnë të konservuar gjuhën pellazge, variantin e gjuhës së vjetër shqipe.
Deri në shekullin e V p.K. historia na tregon se ende Ilirët nuk ishin konsoliduar dhe nuk përfaqësonin etnitetin e plotë, të cilin e formuan në shek. IV p.K. Kjo ngjarje historike na bën të njohur se në Mal të Zi, rezulton një qendër banimi e quajtur Risian dhe daton rreth shek. IV-III p.K. Pra një qendër banimi rreth 2-3 shekuj më e vonshme se dy qendrat e banimit të Risianit iranian dhe Risianit thesprotian. Por me këtë qendër banimi ndeshemi, krahas të njëjtit emërtim edhe me konsolidimin e etninomit Ilir.
Nga ky arësyetim, mendoj arritjen në përfundimin se qendra e banimit Risian në Mal të Zi, është quajtur nga ilirët, të cilët nisur nga relievi i vendndodhjes, e quajtën Risian, përafërsisht njëjtë me Risianin iranian dhe atë thesprotian.
Të dyja qendrat e banimit të më parshme, datojnë para formimit të etninomit ilir dhe janë të quajtur me të folurën pellazge; si rrjedhojë arrihet në vërtetimin se popullsia Ilire është pjesë e popullsisë pellazge, e cila ka emigruar dhe vendosur në Gadishullin që u quajt Gadishulli Ilirirja, sipas emrit të popullsisë që banonte në ‘të.
Emëri Risian, sipas të folurës së dialektit të shqiptarëve të Çamërisë, është përshtatje me pozicionin gjeografik ku është vendosur. Të tre këto qendra banimi, Risiani iranian, ai thesprotian dhe i Malit të Zi, janë të vendosur përafërsisht në të njëjtin konfiguracion. Ai iranian në rrëzë të Detit Kaspik, i Malit të Zi në rrëzë të gjirit të Detit Adriatik dhe Risiani thesprotian në rrëzë të lumit Thyamis (Kalama). Banorët e gjithë rajonit të Thesproti/Çamlrisë, qendrënve banimit të Risianit, e quajnë “Rrëzanj”, që do të thotë fshat në rrëzë të kodrës, malit.
Sigurisht mund të ketë dhe mendime të kundërta përsa u parashtrua, por nëse do të gjykohet me kujdes, konkluzioni i mësipërme mbështetet edhe nga se në Iran Risiani është një lagje e Kotorit, ashtu siç është dhe Ridiani i Malit të Zi, që ndodhet në komunën e Kooirrit. Le të kujtojmë këtu se në Iran, po në hapësirën territoriale në jug të Detit të Zi, kemi edhe qarkun e Gjilanit, emër qyteti të cilin e gjejmë edhe në Republikën e Kosovës.
Të jenë rastësi apo të vërteta që na sinjalizojnë për të hulumtuar në vërtetësinë e prejardhjes së popujve?! Këtë le t’ua lëmë studiusave të fushave përkatëse, të cilët kanë njohuritë, mundësitë financiare dhe kushtet përkatëse për të na e zbërthyer më tej.
Shënim (1): Peripato e folur çame; në shqip=shetitje.
