Shumë kush mund të habitet, por egziston dhe tranzicioni në fushat klerikale dhe religjioze. Një nga këto është dhe komuniteti ynë orthodox dhe klerikët e tij të përfshire në Autoqefalinë shqiptare e cila ashtu si vëndi ynë dhe religjionet e tjera, ka pësuar goditje të rënda deri në asgjësimin e saj nëpërmjet Ligjit për shtetin e vetëm Ateist në botë.. Shqipëria për 35 vite mbeti pa religjion nga komunistët.
Nga 1967 deti në 1992 kur u ndaluan funksionimi i kishave e xhamive, kur komuniteti orthodoks shqiptar pësoi goditjen më të rëndë që nga koha e pushtimit osman, aktualisht kaloi në vdekjen e kishës autoqefale shqiptare.
Duhet pranuar se ardhja e demokracise solli Kryepeshkopin Anastas ne 1992 i cili e ringjalli Kishen Orthodokse Autoqefale Shqiptare , dhe deri në ditet e sotme ka punuar jashtzakonisht për përmiresimin e kushteve, ndërtimin e konstruksionin e kishave, hspjen e kopshteve, shkollave dhe kolegjit universitar , botimin e gazetes Ngjallja, hapjen e mensave për të varfërit, botimin e dy revistave fetare, pra nje ringjallje reale dhe graduale, ashtu si Noli yne i madh e beri te flase Krishtin shqip, edhe Kryepeshkopi Anastas e ringjalli KOASH.
Orthodoksia shqiptare tashme po del nga 'reanimacioni' dhe po stabilizohet për të dalë nga spitali i semundjeve religjioze. Por dëmtimi i rëndë ka dhënë efektet anësore të saj, të cilat Kryepeshkopi Anastas nuk ka mundur ti shëroje qoftë për shkak të mosnjohjes historike e religjioze shqiptare qoftë për shkak të ekipit i cili nuk e ka orientuar drejtë për problemet shpirtëroro- historike shqiptare, qoftë për shkak të presionit të politikës greke.
Një nga aspektet më të veccanta të orthodoksisë shqiptare të drejtuar nga intelektualët shqiptarë dhe klerikët shqiptarë është patriotizmi dhe kontributi i tyre baza nësi në formimin e shtetit shqiptar ashtu dhe nëmbrojtjen, arsimin dhe kulturën e vëndit.
Këto probleme që duhen zgjidhur e mbajne të përcarë komunitetin orthodoks shqiptar. Këto i kemi shtruar e sugjeruar me shkrim Krepeshkopit Anastas në formën e Promemories, por edhe me faktin se orthodoksia shqiptare ka qënë e mbetet shumë patriotë qoftë në bërjen e shtetit shqiptar, qoftë në kontributin në kongresin e Manastirit, qofë në bërjen e Hymnit shqiptar, qoftë në propozimin e flamurit të Skënderbeut nga klubi i bukureshtit, qoftë në bërjen e këngëve patriotike, qoftë në rindertimin e vendit. Pra është nje komunitet religjioz orthodoks por edhe patriot dhe që bashkëjeton me religjionet e tjera në mënyre të shkelqyer, madje është një komunitet nga më të kulturuarit dhe të arsimuarit me nivelin më të ulur të kriminalitetit nëraport me komunitetet e tjera dhe ateistët.
Trazicioni mund të përfundoje pas Kryepeshkopit Anastas nëse zgjidhen edhe cështje jo religjioze . Përse? sepse Greqia e cila është dhe nacionaliteti i Kryepeshkopit Anastas ka patur e ka shume probleme me Shqipërinë.
Në Shqipëri problemi qëndron ndryshe. Pavarësisht se Kryepeshkopi Anastas e ringjalli KOASH një KOASH te cilin Noli i madh e beri ' te flase Krishtin' shqip që në 1914 dhe mbetet ideatori i Autoqefalisë shqiptare, - problemi religjioz është shumë sensibël dhe e tejkalon pjesën religjioze. Pse?
Sepse politika greke (jo populli grek), ka 111 vjet që ka ngacmuar dhe dëmtuar Shqipërinë aq shumë sa dhe sot e kesaj dite nuk kanë hequr ligjin e luftës duke masakruar popullsinë në 1914, duke larguar camët në 1923, duke dëbuar greket e së majtas luftarake greke në 1945, duke bërë provokacionet ne 1949, duke vrarë ushtaret shqiptarë në 1993, duke bërë varret greke në Këlcyrë e Drenovë, duke vendosur pllaka dy gjuhëshe në zonat minoritare, duke hyrë e ndërhyrë sa herë u do qejfi me ministra, kryeministra, kryetare bashkie sa herë ka censusa, e zgjedhje, duke kërkuar ri bërjen e kufirit detar Duket gje normale kjo?
Kjo ka ndikuar në përcarjen e Komunitetit Orthodoks në Shqipëri me gjithe punën e shkëlqyer të Kryepeshkopit Anastas- mbetet dyshimi se fraza e Nolit qe 'greku lufton me kishë'...mund të jetë reale, por delet e humbura nuk po interesohet njeri.
Disa nga aspektet kryesore të pazgjidhura janë:
-shqiptarizimi i Kishës Orthosokse duke respektuar dhe nderuar klerikët orthodoksë shqiptare patriotë,
-rregullimi i disa neneve të KOASH, një nga ato është kalimi nga Kisha Orthodokse Autoqefale Shqiptare në Kishë Orthodokse Autoqefale e Shqipërisë, në dukje një gabim I vogël por në fakt është një diferencë e madhe nga e cila kanë lindur debatëe të mëdha .; dhe këtu është djallëzia e politikës greke duke u justifikuar se feja orthodokse nuk ka kombësi, pro në fakt cdo kishë orthodokse shtetërore pëcakton kombësinë si Kisha Greke, Kisha serbe, kisha ruse, kish ukrainase. Atëhere përse të mos jetë ashtu si e vendosi Kongresi i Beratit në 1922 madje dhe pas TOMOS-it Kisha Orthodokse Autoqefale Shqiptare?
-pranimi i Promemories së Intelektualëve orthodoksë për vendosjen në Kalendarin Orthodoks edhe të klerikëve shqiptarë që drejtuan KOASH nga 1922 e deri në 1967, SI të klerikëve të tjerë patriot, ashtu si ccka bërë çdo vënd tjetër.
-Heqja e frazës gjatë meshës së përditëshme; ` bekoje shtetin orthodox`!!, Shqipëria është shtet laik, atëhere kush mbetet shtet orthodoks që mesha shqiptare bekon??
- rregullimi i kontradiktave branda kishës të cilat kanë larguar apo afruar njerëz të ndryshëm klerikalë që duhen rivlerësuar
Në përfundim mund të shprehem se vendosje e një Kryepeshkopi shqiptarnë të ardhmen, do të bashkonte komunitetin e përçarë orthodoks shqiptar (dhe jo të Shqiperisë), do të realizonte Promemorien e Intelektualeve orthodoksë, dhe do të shmangte ndikimet e huaja mbi KOASH.
