1.
Ismail Kadare në vitet ‘60 ishte një shkrimtar, që po pushtonte qiellin e letrave shqipe. Midis botimeve të shumta të shkrimtarit është romani: Kështjella” një roman i shkrimtarit shqiptar me fame mbare botërore, botuar fillimisht në vitin 1970 në Tiranë. ‘Kështjella” lindi në 1970 mirëpo më parë në shtypin e kohës ndoshta mund ti ketë pasur indicet nga zbulimi i rrugës me emrin e kryetrimit shqiptar :’Gjergj Kastrioti” gjatë kthimit në atdhe në shtetin fqinj ,në kryeqendrën romake .Shkrimet dhe skicat e hedhura gjatë asaj kohe ndoshta i kanë krijuar shkrimtarit sfondin për një roman me një titull të thjeshtë. Kjo vepër pasqyron rrethimin e një kështjellë shqiptare nga trupat turke ne krye me kryekomandantin Tursun Pasha. Kadare e merr subjektin nga historia e popullit shqiptar, qëndresën dhe luftërat e popullit shqiptar nën udhëheqjen e heroit tonë, Gjergj Kastrioti. Një natë nëntori rigonte shi i imtë. Duke ecur në rrugët e Romës së vjetër. Shkrimtari ndeshet me rrugën, që mbanë emrin e Gjergjit ,kryetrimit shqiptar. Mirëpo kryetrimi shqiptar ,kishte shkuar 5 pesë shekuj më parë atje...
2.
Pikënisja ndoshta është kjo fillon në gazetën :”Drita” në janar të vitit 1968 shkrimtari I.Kadare publikon një skicë me tre radhojë me titull: ’Këtu ai erdhi pesë shekuj më parë”. Është një skicë që lexohet shpejt ,rrjedhshëm dhe të mbetet ndër mënd. Por aty zbulon banesën, rrugën dhe sheshin që kanë emrin e kryetrimit shqiptar Gjergj Kastrioti.
3.
Në prologun e kësaj ese shkrimtari I. Kadare tregon me një pasazh të shkurtër: Urën e famshme të Qabesë.
...Si në çdo përshkrim letrar, shkrimtari me famë botërore, edhe këtu nis të tregoj fillimisht për urën e Qabes. Imazhin e të cilit duket se e ka parë poshtë muzgjeve nga ku kalojnë avionët. Nga drita dhe zjarret që çanin errësirën e gjirit Persik.
....Shkrimtari e fillon me fjalët:’ Po udhëtojmë drejt atdheut .Kemi bërë një udhë shumë të gjatë duke ndërruar shumë avion nëpër aeroporte të ndryshme e të çuditshëm. Gjumin e kemi bërë copë-copa duke fluturuar përmbi shkretëtira të pafundme, mbi qytete të panjohur që shkëlqejnë aty këtu si gjerdan xhevahiresh mbi copëra të errët detesh e oqeanesh. Ç’janë ata zjarre që ndriçojnë atje poshtë ne formën e trekëndëshi vigan? Ndoshta janë zjarret mbi gjirin Persik ,apo puse nafte ,që digjen këtë natë të ftohtë?
Ndoshta diku poshtë nesh midis shkretëtirës është ajo ura e famshme për të cilën flet kënga popullore. Ngadalë me zë të ulët fare të ulët ne ia marrim këngës së Urës së Qabesë .Në avionin e madh të shoqërisë ndërkombëtare midis dritave, komfortit në lartësinë 15 km midis kaosit të errësirës vjen kënga popullore dhe hyn si në shtëpinë e vet. Pa u hutuar nga errësira nga lartësia, nga njëri kontinent ,që po mbetet pas dhe nga tjetri që po avitet...
Mendohej se aso kohe Kadare ishte shkrimtari i ri qe po hynte vrullshëm ne letrat shqipe dhe shkruante romane dhe poezi që botoheshin mirëpo edhe studimi i tij bënte pjesë në perlat e krijimtarisë së autorit. Libri “Autobiografia e popullit në vargje përmban shënime, që janë botuar e shkruar në shtypin letrar të viteve ’70, nga autori. Në një studim për këngën popullore mund ta gjeni te: “Autobiografia e popullit në vargje” shkrimtari niset pikërisht nga ky vargëzim i bukur popullor: ”Mbec more shok mbecë......përtej Urë së Qabesë...
3.
...Përpara se të mbërrijmë në Shqipëri ndalemi pak ditë në Romë. Është ndalesa e fundit. Shëtisim me një nga makinat e ambasadës nëpër rrugët e Romës. Është ftohtë Nëntor. Natë .Ne lemë rrugët e ndriçuara kryesore dhe futemi në labirintet e rrugicave të qendrës së Romës. Kjo është Roma e vjetër. Rrotat e makinës fërgëllojnë mbi asfalt. Një tabelë :Rruga Gjergj Kastrioti”. Një rrugë e ngushtë mesjetare, që zbret tatëpjetë, më tutje një shesh i vogël: “Sheshi Skënderbe”. Makina jonë ndalon përpara një ndërtese të vjetër mesjetare. Është pothuajse mesnatë. Ne dalim nga makina. Bie një shi i hollë tek porta e ndërtesës është një pllakë me mbishkrim:”: Këtu ka bujtur disa ditë Gjegj Kastrioti nën dritën e elektrikut portreti i tij i gdhendur mbi portë, duket i zbehtë dhe pak i menduar. Grilat e ndërtesës së vjetër janë të mbyllura. Diku thellë dëgjohet nja gramafon. Këtu ai erdhi pesë shekuj e ca më parë, zbriti nga kali, hyri te kjo ndërtesë .Banorët e shtëpive rreth e rrotull, dolën nëpër dritare për të parë mysafirin e huaj e të largët, që vinte nga vendi ku ditë e natë bëhej luftë e tmerrshme. A i kalonte çdo ditë nëpër këtë rrugë të ngushtë për të shkruar në Vatikan. Tringëllimi i patkonjve të kalit të tij dhe të kuajve të rojeve jehonte si një breshëri e shkurtër nëpër kalldrëmin e vjetër. Çdo ditë kthehej më i ngrysur. Bisedimet çdo ditë venin keq e më keq. Këto bisedime të gjata me priftërinjtë hipokritë dhe intrigantët e lodhnin atë më shumë se fushat luftimit. Në dhomën e tij kishte dritë gjer vonë. Ai punonte. Mbi ballin e tij shtrirë nëpër rrudhat e buta ishte meraku për atdheun, që e priste atje në lindje ,midis maleve dhe mjegullave...
4.
...Ne nuk flisnim fare...Këtë thjeshtë mund ta quajmë epilogun.
...Nëpër duar, në xhepa, ne mëndje mundohemi të mbledhim tringëllimat e largëta të patkonjve. Shiu nuk pushon. Hipim në makin dhe largohemi përsëri nëpër labirintin e errtë të rrugëve të ngushta. Nesër do të nisemi për në Shqipëri. Nesër duke kaluar përmes aeroportit të huaj në do të nxjerrim pasaportat tona me kapak në të cilat është shtypur me germa të forta: "Republika popullore e Shqipërisë”.
Punonjësit e ndryshëm të aeroportit, stjuardesat do ti shikojnë ato me respekt dhe do të na thonë; “kaloni”. Ne do ta kalojmë dhe do të na vijë ndërmend se në shkronjat e pasaportës në vulat siglat, vizat e kalimit në fjalën e shkurtër :’kaloni’ ka pjesën e vet edhe shpata e Gjergj Kastriotit.
