Autori Gani Mehmetaj shkruan letërsi duke mbetur eksplorues i palodhur i universit njerëzor në kufinjtë e mbijetesës. Pas romanit fitues të çmimit letrar “Kadare”, Zogjtë e qyqes, ai sjell një tjetër rrëfim të vështirë. Lufta e pengjeve, botim i Uetpress 2023, ngërthen përjetimin e atyre që vuajnë luftën, shpërfaq ngarkesën e papërballueshme të qenies së ushtarit të thjeshtë sa edhe lehtësinë vrastare të atyre që e bëjnë luftën, duke ndërtuar një ‘megaskenë’ ballkanike me të gjitha ngjyresat, tensionin dhe aksionin e dhimbshëm të konfliktit. E megjithëkëtë, ky rrëfim nuk i kushtohet luftës. Mehmetaj ka në bosht të rrëfimit – njeriun, të dëshmuar me fjalë të thjeshta, pa lakore arsyetimesh e mbingarkesë historike. Njeriun e çdo lufte, përtej kontekstit lokal.
Sado të përpiqesh ta mbrosh veten, lufta të lë gjymtë, edhe nëse jo me plagë fizike. Të kalosh nëpër një vend ku lufta e gjatë, e pistë, e paskrupullt, mizore, e ka shkretuar shpirtin e njeriut, është vështirë të shpëtosh mendt’ e kokës. Të jetosh tragjedinë e tyre, edhe pse ke dramën tënde, është përjetim i fortë, bëhet pjesë e qenies sate të lënduar nga fatkeqësitë. Kalojnë pranë teje me barrën e dhimbjes e nuk mund t’i ndihmosh, të shohin e nuk të shquajnë, të flasin po nuk dëgjojnë. Lufta i kishte bërë racë të mëvetshme: të hutuar, të përhumbur, me sy të zbrazët, lëkurë të tharë. Pushimit të luftës nuk kishin fuqi t’i gëzoheshin, nuk u kishte mbetur shpirt që të ushqenin shpresat...
Tetë personazhet-ushtarë janë tetë ballkanas të trazuar, të thirrur në një luftë që nuk u përket, gjaku në deje nuk i lidh me shtetin që u ka dhënë pushkën në dorë. Të gjithë ne ishim ushtarë të mallkuar nga fati. Ishim qengja flijimi, shkruan Mehmetaj në një rrëfim në vetë të parë. Kjo zgjedhje e autorit e sjell të fortë përjetimin tek lexuesit me skena të gjalla e dialogë të thukët, ku të vërtetat e secilit nuk vijnë si moralizime. Ndërsa lexon, ti e gjen veten në vendroje, në ‘pllajën prapa diellit’. Ishim ushtarë që nuk i dhimbseshim askujt, dhe askush nuk kërkonte llogari për ne... Ata ushtarë pa ushtri kanë frikë, vuajnë fatin dhe të ardhmen që s’i pret, mbysin mallin për njerëzit e dashur duke ndarë me njëri-tjetrin copëza kujtimesh, ëndrrash. Atdheu nuk i ngazëllen dot për të qenë luftëtarë të një kauze, nuk kanë një armik. Nuk përkasin askund, në luftë jo e jo, por janë djem të rinj në llogore që i tremben çdokujt, më së afërti njëri-tjetrit. Dashurinë e kanë brengë, ndajnë faqoren e rakisë për t’i mbijetuar ankthit dhe mendimeve, frikën e trembin me kujtesë fëmijërie dhe legjenda. Autori ia ka dalë të ndërtojë një mozaik të pasur ballkanik në sfond të ngjarjeve, ndërsa rrugëtimi i secilit personazh shenjon gravitetin e popujve të gadishullit.
E shihnin njëri-tjetrin përmes tytës së pushkës. Kroati e urrente serbin, serbi e urrente kroatin, boshnjakun, shqiptarin dhe hungarezin. Slloveni nuk i donte, asnjërin. Malazezi urrente ata që i urrente serbi, ndërsa sllavi i Maqedonisë urrente vetëm shqiptarët vendës në republikën e tij. Një hierarki urrejtjeje, që rrinte si piramidë shteti.
Autori ia ka dalë mjeshtërisht të mbesë rrëfimtar, pa u bërë palë. Letërsia e Mehmetaj dëshmon, nuk mban qëndrim. Ai përpiqet të depërtojë në skutat më të errëta të përjetimeve të personazheve të veta, duke skalitur 8 karaktere identitare. Ata mbartin secili historinë e vet, por për lexuesin e këtij romani janë njerëz për t’u njohur dhe zbuluar. Për nga forca e mbijetesës, pesha e dhimbjes, pafuqia përballë fatit të parashkruar dhe fuqia për të mos iu dorëzuar po atij fati, ushtarët e Mehmetajt janë të singjashëm me shumë të tjerë që kanë përjetuar të njëjtin kalvar.
Radiostacionet e huaja, që i dëgjoja fshehurazi në një radio të vogël, flisnin për shtetin që do ta zhbënin dhe do ta ribënin, të qepur ndryshe. Të tjerë zëra thonin se nuk ia vlente ta zhbënin dhe ta ribënin shtetin, sepse kishte çmim të lartë. Por zari ra, fati i shtetit që do të shkatërrohej, ishte vendosur. Çmimin do ta paguanin kombet e kësaj sajese, që po përmbysej si një qenie mitologjike me shumë koka. Analistët e huaj komentonin të qetë, sikur të flisnin për tregun e letrave me vlerë në bursat e Nju-Jorkut.
Me një rrëfim të zhdërvjelltë, tone elegante humori, përshkrime të gjalla dhe gjetje stilistikore befasuese, Gani Mehmetaj sjell një sagë të dhimbshme ballkanike, e cila lexohet me një frymë. Lufta e pengjeve ruan tiparin dallues të autorit – tekstin që lexohet si imazh filmik.
Kujtoja nga fëmijëria edhe rrëfimin e plakut të lagjes, Sokolit: “Për tri vjet, - tregonte ai, - kalova në tri ushtri të ndryshme të armiqësuara njëra me tjetrën”. E nisi luftën me vullnetarët shqiptarë që luftonin ushtrinë osmane, përfundoi rob lufte te osmanët, që e bënë me dhunë ushtar të tyre. Kur vendosi t’ia mbathte nga ushtria turke që ishte në rrëmujë e shthurje të përgjithshme, ra në duart e ushtrisë serbe. Këta ishin edhe më të egër. Një herë nuk i besuan pushkë e bajonetë, por i dhanë lopatë të hapte varre. U bë varrtar. Hapte varre edhe për viktimat e kombit të vet. Pastaj ia morën kazmën e lopatën. E futën në flakën e luftës, kundër bullgarëve, duke ia dhënë një pushkë, fishekët dhe bajonetën, ndërsa atij s’i mbetej tjetër pos të sulmonte kur e urdhëronin, të mbrohej kur i thoshin të futej në llogore. E hapte bajonetën dhe përpiqej t’ia çante gjoksin armikut para se ai ta vriste, edhe pse nuk e dinte kush ishte armiku, as nuk ndiente urrejtje për të. Në pleqëri kujtonte ende sytë e shuar të bullgarit, që përfundoi në tehun e bajonetës së tij...Ishim tre breza të mallkuar, që bënim luftën e huaj.
Duke ndërtuar disa rrafshe rrëfimi në kohë dhe vende të ndryshme, Mehmetaj intrigon lexuesin për të njohur dhe zbuluar dritëhije që u humbasin informacioneve të ditës, kur është fjala për të zbardhur ngjarje të sot e kësaj dite në Ballkanin e trazuar.
Komshinjtë nuk qenë ata të dikurshmit, me të cilët kishe ndërruar një bisedë, i përshëndesje mëngjes për mëngjes, u kishe uruar natën e mirë. I pashë në luftën e Sllavonisë, të Baranjës, Likës, Kordunit e Kninit, kur e vrisnin fqinjin pa arsye, vetëm pse nuk ishte i tyre; i pashë në Bosnjë, i pashë ngado që shkova. Eca më këmbë, krahina të tëra. Ishte një rrugë e gjatë dhe e pambarim, stinët ndërroheshin pa i hetuar, njerëzit po ashtu. Dimrit më fshikullonte veriu, verës më piqte dielli. Isha ushtar, numër në listën e qindra-mijëra numrave të tjerë…
Kur pa e kuptuar ke mbërritur në faqet e fundit, autori befason me përthyerjen që merr rrëfimi. Gjithë sa ke lexuar në vetë të parë, është dëshmia e ushtarit Ilirian Nikaj para Gjyqit të Hagës, i cili fliste që prej mëngjesit. Kishte folur edhe të djeshmen. Fliste pa prá, ngadalë, rrjedhshëm dhe ftohtë. Të tillë e ka sjellë rrëfimin Mehmetaj.
Çka i shpërfytyroi në këtë farë feje? Forca? Lakmia? Kultivimi i ndjenjës se botën e kanë armik? Prijësi i tyre u premtoi se do t’ua kthente dinjitetin e nëpërkëmbur. Për ta, dinjiteti i nëpërkëmbur fitohej duke vrarë fqinjët, në orgji me viktima të kapura rob, duke plaçkitur tokat e pushtuara. Fqinji ynë Milladini, nuk shquhej për të keq, ishte i qetë, thuajse i pavërejtshëm. Befas, tregojnë se u bë bishë kur e rekrutuan polic. Godiste fqinjët e vet me shkop polici, herë me kallash. Kur hynë forcat ndërkombëtare, iku, s’kishte si të rrinte. Por askush nuk e ndaloi për krime lufte, edhe pse vrau dy fqinjët e vet të parë, me të cilët dikur kishte pirë raki në mejhanen e lagjes. Hidrauliku, Bobani, hynte e dilte në shtëpitë tona pa të keq, për ndonjë riparim a shpërthim gypi. Me një shishe raki ta riparonte tërë ujësjellësin e kanalizimin. Një ditë, kur i erdhi dita, nisi të vriste fqinjët. Iku pa gjurmë...
Në një mënyrë ose një tjetër ne jemi dëshmitarë luftërash, larg apo afër të përditshmes sonë. Ndaj edhe ky roman, që nuk është një rrëfim i hareshëm apo romantik, kërkon vëmendjen e lexuesit mendjehapur e të vetëdijshëm për vlerën e aksiomës “Mëso të shkuarën, nëse do të dish të ardhmen”.
