Gjithë poetët e mëdhenj e kanë kthyer në simbol dheun e tyre të lindjes, kreshtat apo sokakët ku iu ra kryet. Budi, De Rada, Naimi, Çajupi, Mjeda, Fishta, Poradeci, Migjeni, Mekuli, Kadare, Shkreli, Podrimja etj. Në këtë hulli Agolli zgjodhi baltën si emblemë të lirikës së tij, duke kërkuar te ajo të bukurën dhe të madhërishmen. Devolli hyri në lirikën shqiptare si një tempull atdheu, si një thirrje që duhej rrokur nga të gjithë. Ishte “kështjella” e tokës pa gurë të rëndë dhe bedena. Ne jemi mbrujtur me këtë frymë poetike, që sot do të duhej të ishte më e ngrohtë se kurrë. Po e braktisim gjeografinë tonë dhe ky është mëkati që nuk do të na e falin në radhë të parë poetët e kombit, që u shkrinë për të. Veçmas poeti i “baltës” së Devollit, vërtetë një pelegrin i epokës së tij. Njeri avangardë që u gjend aty ku duhej të ndodhte ndryshimi, si në 61-in moderniteti i poezisë, së bashku me Ismail Kadarenë dhe Fatos Arapin, si në 91-in liberalizimi i politikës.
Mirëpo kujtesa për Dritëronë kësaj here ka një tjetër qasje, atë që ai e kishte fshikulluar si asnjë tjetër në letrat shqipe, në vitet ’70, burokracinë zyrtare, me romanin e pakrahasueshëm “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, por që i duhej shpesh ta luftonte dhe me ndikimin e tij të drejtpërdrejtë si shkrimtar dhe kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, derë ku nuk ishte e nevojshme të trokisje me mik, çka e pohojnë jo pak dëshmi si kjo e jona.
Takimi i parë dhe i fundit me Dritëronë
Në një fletë ditari modest, që mban datën 26 shkurt 1982, teksa isha student në Shkodër, pas një takimi me profesor Jup Kastratin, në bibliotekën e qytetit, paskësha sjellë ndërmend takimin me Dritëro Agollin, në tetorin e vitit 1978. Po e citoj me pikë e me presje shënimin e asaj dite. “Doja të veja në shkollën e lartë, në degën e gjuhës e të letërsisë, por pati dalë një si kriter, që për të shkuar në atë degë duhej të kishe mbaruar Pedagogjiken. Unë kisha kryer gjimnazin. Atëherë të afërmit dhe disa dashamirë më sugjëruan që t’i shkoja Dritëro Agollit, si një i ri që e pëlqen letërsinë, madje dhe që shkruan ngapak. Një paradite hyra fare natyrshëm në zyrën e tij, në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, Tiranë. Drojtjes sime iu zhduk çdo gjurmë kur ndjeva ngrohtësinë e pritjes së Dritëroit. Si të ishim njohur qëkur. U interesua sinqerisht për mua dhe unë i fola imtësisht. Më premtoi dhe u përpoq të më ndihmonte nga ana e tij. Mori menjëherë në telefon Anastas Kondon, që ishte zëvendësministër i Arsimit dhe Kulturës dhe i tha: “Kam këtu N... D... nga Mirdita. Është sondist në gjeologji. Dëshiron të vazhdojë studimet për gjuhë e letërsi...” Pas këtyre fjalëve, shtoi si me humor: “Ka shkruar poezi, tregime e deri dramë”. Më duket i tha se kisha shkruar dhe roman. Kuptohet unë s’mund t’ia kisha thënë gjithë këto Dritëroit, por ai deshi t’i theksonte zëvendësministrit që po të ishte e mundur të më ndihmonte. Nga ana e tij dhe Anastasi, që ishte gjithashtu shkrimtar, iu përgjigj ngrohtësisht, madje i tha se nëse unë dëshiroja, të veja e ta takoja të nesërmen... Pas një çerek ore ai ktheu dhe e mori në telefon Dritëronë, ku i tha se sapo u interesua dhe, për atë vit, ishin mbyllur regjistrimet e fundit në fakultetet e letërsisë në Tiranë dhe Shkodër”.
Kurse tani dua të shtoj dhe ca radhë si për ta plotësuar atë fletë ditari.
Zyra e Dritëroit ishte në katin e dytë. Nuk kishte asnjë tjetër brenda veç tij. Mbaj mend një re tymi që kishte shkatuar “mjegull” dhe Dritëroin te kolltuku i tij si një shenjtor me flokë të gjatë. Më zgjati paketën dhe unë ndeza një cigare. Qendrova aty brenda nja një gjysmë ore. Si duket paskësha qenë rrëfyer. Nga fjalët e mia ai kishte kuptuar nën rreshta se unë nuk isha dërguar në shkollë të lartë jo për arsye të shkollës pedagogjike, por nga ndonjë “ngërç” tjetër, edhe pse biografia ime ishte e mirë si e atij vetë. Më kujtohej se pasi u mendua një çast, tha: “Po çka ajo Partia e Mirditës me ty?” Sigurisht që nuk i kisha thënë asgjë drejtpërdrejt për Partinë, por ai vetë kishte kuptuar se diçka nuk shkonte në lidhje me mua. Atëherë, me një lloj revolte të brendshme, deklaroi: “Vitin tjetër, në qofsha unë gjallë, ti do të shkosh në shkollë të lartë!” Fjalë për fjalë. As sot nuk mund ta harroj “betimin” e tij me fjalët “në qofsha unë gjallë”, që më befasojnë ende... Ku Partia dhe ku Dritëroi në këtë rast! Vitin tjetër nuk qe më e nevojshme të trokisja në zyrën e tij, pasi u hoq ai kriteri i Pedagogjikes, që në rastin tim më shumë kishte qenë pretekst.
Sot duket çudi se si mund të kishte dy këndvështrime të ndryshme politike në të njëjtën kohë, një sektar dhe një liberal, por realiteti absurd ai ishte. Organizatat dhe byrotë e Partisë ishin një bunker ideologjik hermetik, që nuk lëshonin pe sa i përket vijës politike, por intelektualë të shquar të botës së artit dëgjoheshin hera - herës nga nomeklatura për ndërhyrje të tilla, siç ishte shkollimi i të rinjve të talentuar, botimi, punësimi, transferimi i shkrimtarëve me probleme biografike etj. Gjestet fisnike të individëve me pushtet moral ndaj krijuesve nuk duhen ngatërruar asesi me thelbin e diktaturës, që çoi pas hekurave, dhe më tepër se kaq, shkrimtarë nga më të shquarit e vendit. Partia në Mirditë, aty nga mesi i viteve ’70, poetin Gjok Beci e kishte çuar punëtor ngarkim - shkarkimi në ndërmarrjen e Ndërtimit, se kishte shkarë “politikisht” (duke bërë një batudë të hidhur për Stalinin) dhe do të ishte ndërhyrja e Dritëro Agollit, si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve në Komitetin e Partisë Mirditë, që ai të bëhej pjesë e Festivalit Folklorik Kombëtar të Gjirokastarës më 1978, ku ansambli “Mirdita” fitoi flamurin, çka solli dhe rehabilitimin e Gjokës, ndaj të cilit Partia nuk qe asnjëherë besimplotë, ashtu si ndaj çdo artisti tjetër me integritet.
Nuk e takova më Dritëronë. Por rasti e solli t’ia ktheja “borxhin”. Në fakultetin e letërsisë në Shkodër bënim “seminar special”, me libra të rinj që i propozonim ne studentët. Për njërin nga diskutimet unë propozova romanin “Trendafili në gotë” të Agollit, që sapo ishte botuar dhe e sillte aq të veçantë jetën e sharrëtarëve në pyjet e Veriut, me të cilët shkrimtari qe miqësuar. Ka një poetikë të veçantë ai roman, që autori e ka ribotuar pas 90-s, pa i hequr a shtuar një presje. Përbëjnë një “antologji” më vete reportazhet e Dritëroit për sharrëtarët e Munellës, Kryeziut, Kaçinarit, që u kurorëzuan me romanin e mësipërm, ashtu si ato për gjeologët, minatorët, ndërtuesit e hidrocentraleve të Veriut etj. Janë të njohura vargjet e poezisë “Larg qytetit”: “Në qytet bie shi dhe me ombrellë/ Në kafe “Tirana” futesh ti;/ Ç’të tregoj për ty unë në Munellë,/ Ku rënkon një sharrë e një qysqi?” (Vëllimi poetik “Mesditë”, 1969). Atje, larg qytetit, “mes pyjeve veriore në Pukë” e gjen poetin “një telegram i gëzuar”: “Të lindi çupë!” Kush nuk donte ta fshikullonte megallomaninë e drejtuesve të djeshëm, që përgjithësisht ishin pa ndonjë nivel kulturor, ndaj njëherë, njërit prej funksionarëve të rrethit, i pata lënë në dorë një libër poetik të Dritëroit, hapur në faqen ku ishte fabula e njohur “Kali dhe gomari”, i cili duhet thënë se nuk u ndje mirë, edhe pse morali i poezisë e tejkalonte individin; pa thënë se vargjet e saj janë po aq aktuale sa atëhere!...
Kisha qenë në veprimtari letrare, ku ishte dhe ai si shkrimtar, si në Konferencën Kombëtare të Talenteve të reja në Durrës më 1985 etj., por nuk e kisha takuar nga afër. Nga fundi i viteve ’80, kur tashmë punoja në seksionin e Arsimit në Mirditë, patëm adresuar të tjerë të rinj letrarë që donin miratimin e Lidhjes së Shkrimtarëve për të kapërcyer barriera burokratike, siç ishte arsimi i mesëm bujqësor.
Dritëroit i kam dërguar libra me dedikim pasi bëmë shtëpinë botuese “Mirdita” pas 90-s. Një nga reçensionet e mia në shypin letrar ka qenë dhe ai për romanin “Shkëlqimi dhe mjerimi i shokut Zylo”, siç ruaj në bibliotekën time si një margaritar, ndër të tjerë, dhe vëllimin poetik të tij “Pelegrini i vonuar”. Takimi me shkrimtarët, edhe në rastin e Dritëroit, është me veprën e tij. Them se kam lexuar gjithçka nga krijimtaria e tij dhe në këtë anë do të kisha mjaft për të thënë, për lirikën tipologjike agolliane, prozën e një shqipje të pasur - si te “Njeriu me top”, humorin e pazakontë etj.
Anastasi, që nuk e takova asnjëherë
Kot nuk thonë se veç mali me mal nuk takohet, kurse njeriu me njeriun po, edhe pse në këtë rast takimi është metaforik. Anastas Kondo u shfaq përsëri para meje, kësaj here “duarplot”. Ishte vera e viti 1987. Sapo kisha përfunduar kursin pasuniversitar për kritikë letrare në Universitetin e Tiranës dhe prisja shtatorin të fillonte shkolla. Një mëngjes, kur po kaloja në sheshin e qytetit të Rrëshenit, më thërret dikush në emër. Ktheva kryet andej, ishte sekretarja e parë e Rrethit. “Shoku Ndue... ty po të flas, eja të pimë një kafe!” Shkova dhe i dhashë dorën. Më takoi përzemërisht, duke më thënë se unë kisha një “penë të artë”. U habita pasi ne nuk njiheshim nga afër, nuk ishim takuar asnjëherë. Pesë vite më parë, kur ishte kryetare e Komitetit Ekzekutiv, në një sallë me dyzet veta, kishte lexuar dhe emrin tim, kur isha emëruar mësues në Simon. Nuk bëmë as dhjetë hapa, kur na u bashkua komisari i Brigadës, i ndjeri Kujtim Halili, që ishte dhe poet. Në kafen e Komitetit të Partisë u mblodhën sakaq dhe sekretarët e ndonjë tjetër dhe “personazhi” i atij mëngjesi isha unë. “Për Nduen, në Komitetin Qendror, më ka folur shoku Anastas Kondo. A e dini si më tha? Shoqja Gjelë, ku punon N... D...? Arsimtar në Simon, iu përgjigja unë. Po pse po pyet, shoku Anastas? Jo për ndonjë gjë, por Mirdita po del në gazetën “Zëri i Popullit” më shumë se Tirana...” Reportazhet e mia intensive në atë kohë, në disa gazeta, nga sondat, minierat, bjeshkët e kishin lënë gjurmën e tyre. Komisari u tha atyre se mua më kishte mik dhe më vlerësonte jo vetëm nga shkrimet në shtyp, por dhe se në stërvitje ushtarake unë isha oficer rezervist i propagandës i SHLU Kaçinar. Të them të drejtën e pashë veten si në ëndërr. Vetëm pas pak ditësh ishte Dita e Shtypit, asokohe 25 gushti dhe në takimin e organizuar me atë rast në Rrëshen me korrespondentët e shtypit unë isha përsëri i zgjedhuri i atij takimi. Dhe e gjitha kjo falë mirësisë së Anastas Kondos.
Mendoj se kishte dhe një “konflikt interesi” në këtë mes si gjeolog që ishte. Kuptohet që ai nuk më mbante mua mend nga fjalët e Dritëroit atëherë në telefon për të më ndihmuar për shkollën e lartë, por ai ishte me profesion inxhinier paleontolog, diplomuar në Shën Petërburg të Rusisë më 1961, kishte shkruar dhe një roman për gjeologët, me titullin “Zulimi dhe unë shkruaja çdo vit, kryesisht në gazetën “Zëri i Rinisë”, për Ditën e Gjeologut dhe Ditën e Minatorit, kështu që me sa duket isha bërë një emër i preferuar për të në këtë anë. Vlerësimi i Anastasit u bë shkak që unë atë vit të lëvizja nga fshati dhe të emërohesha me punë në qytet. Megjithatë kurrë nuk e takova dhe falenderova për të gjallë, edhe pse ndjesia ime ndaj gjestit të tij ndaj meje ka qenë gjithnjë e epërme. Ashtu si dhe e mikut tim, poetit të njohur Ilirian Zhupa, për poezinë e të cilit Kondo pati bërë një shkrim pagëzues “Një dhëndër i ri i poezisë sonë”. Pyetjes së gazetares së kulturës Violeta Murati se si e kujtonte këtë rast, Iliriani i është përgjigjur: “Në vitin 1985 Anastas Kondo botoi një shkrim dy faqe te gazeta “Drita”, për librin tim të dytë me titullin “Poezi”. Gjithsesi, kur e kujtoj, vetja më duket se kam qenë një dhëndër i ri i poezisë shqipe. M’u hapën shumë porta nga ai shkrim dashamirës dhe i jam mirënjohës autorit në jetë të jetëve…”
Anastas Kondon e pëlqeja dhe si tregimtar, edhe si publicist, që sillte në faqet e shtypit shqiptarët e shquar të botës, shkruante për librat e potëve të rinj etj. Ai ishte dhe skenarist filmash artistikë. Prozatorit të njohur me origjinë nga Vunoi i rrinë si një kurorë te kryet jo vetëm sagat epike të Jugut, po dhe “Portokalli i Alpeve”, siç titullohej njëri nga tregimet e tij të veçanta. Në prozën e tij ka “njerëz dhe gurë”, siç te Petro Marko ka “re dhe gurë”. Shpesh e kujtoj në rend me të tjerë shkrimtarë që vinin nga bota e shkencës, si Vito Koçi, Betim Muço etj.
Post scriptum. Nuk dua ta përligj domosdo, por them se ka një shpjegim dhe sjellja ime “indiferente” ndaj tij në të gjallë. Dikur mirënjohja nuk kishte nevojë për fjalë, aq më pak për dhurata, ajo ishte pjesë e kodit të heshtjes. Ky është dhe perceptimi im për shqiptarët e hershëm dhe fisnikërinë në përgjithësi. Fatmirësisht ky virtyt nuk pati sosur as dje, pavarësisht teserave që mbanin ose jo njerëzit. Tash kohërat kanë ndryshuar dhe lavdet kanë dalë sheshit. Rri e mendoj, sikur të ishte facebook atëherë, çfarë nuk do t’i kishin punuar ata që nuk rrojnë dot të “vetmuar” pa hijen e të mëdhenjve!
Lexuesi e kupton, mund t’i kishim shkruar këto radhë dhe para tridhjetë vitesh, por sikur ka hije tash që ata, dy protagonistët e këtij rrëfimi, dhe të tjerë të ngjashëm, janë në amshim...
